CHD CHD Tutorial
Horæ de Conceptione Beate Marie Virginis
Heures a lusaige de Romme, Gillet & Germain Hardouyn, Paris 1509

|Tutorial| |Books of Hours| |Calendars| |CHD HOME|

Hore de conceptione beate marie virginis
Source: Heures a lusaige de Romme, Gillet & Germain Hardouyn, Paris 1509,
Copenhagen KB CMB Perg. 24 4° Folio 82v-85 (L.ii.-L5)


Disclaimer: This file is a preliminary release. The text has not been compared with authorative sources, cf. the Appendix I., and the transcription from Vérards Grandes Heures (1490).
The alternate edition Perg.26b is another Hardouin edition later than 1512. A comparison with some notes taken from other sources show a total different text, and the need for a more profound study of this neglected part of french books of hours from the period c.1480-1530. The variety of compositions opens new perspectives for the research, when it comes to detecting the origin of manuscript Horae ad usum Romanum (of general contents) without clear local clues.

The feast of the Immaculata Conceptio had its origin in the rite of the eastern church, and was brought to western Europe from the Greek communities in Sicily (9th century). In England was it perhaps known before the Norman conquest, but suppressed by some of the reformers from Bec (the opinions about this are conflicting). The "Tractatus de conceptione S. Marie" attributed to Eadmer (d.1124) influenced the spread of the cult. Bernard of Clairvaux expressed a strong opposition against the rite (1140), likewise Thomas Aquinas and the Dominicans. The feast did not become regular until it was formally accepted and prescribed by the Franciscans in 1263 at the General Chapter in Pisa. In England after the Synod in Exeter in 1287. In Germany sporadically accepted in the 14th century. The papal court in Avignon celebrated a feast on December 8. Pope Sixtus IV (himself a Franciscan), approved the inclusion of the feast in the curial Roman missal in the 1476, which led to an almost immediate acceptance all over the church from 1477. The history explains why the short hours are rare in books of hours before 1480.

->>Sequitur officium de conceptione beate marie virginis. Ad matutinas.//
*Tota pulchra es - The immaculate Virgin
[Full-page woodcut. Cf. iconography shown in the file Canticum canticorum]
(Woodcut illuminated as in the same edition in Vienna Ö.N., C.P.1 E 21 f.82v, Pächt & Thoss II, Abb.392)

DOmine labia mea aperies.
Et os meum annunciabit laudem tuam.
Deus in adiutorium meum intende.
Domine ad adiuvandum me festina.
Gloria patri et filio : et spiritui sancto.
Sicut erat in principio et nunc et semper :
et in secula seculorum. Amen.
Hymnus.
Fletus longevi rex regum misertus angelum [Painted initial: Aletus !]
mittit gaudium pro luctu ut dicat anne senili prolem habebis.
Eterni verbi concipies matrem anna tu gaude quoniam nec talem esse
nec credas futuram hanc dicent omnes beatam.
Ioachim magno gaudio repletur vocem dum audit angeli dicentis
pariet tibi anna matrem dei grandem precunctis.
Gloria patri geniteque proli flamini sancto virginique matri :
que dei natum genuit hominem sit laus perennis.
V. Nec dum erant abyssi.
R. Et ego iam concepta eram.
Oremus.
Deus ineffabilis misericordie qui prime piaculum mulieris
per virginem expianda sanxisti : da nobis quesumus conceptionis eius
memoriam digne venerari que unigenitum tuum virgo concepit et virgo
peperit dominum nostrum iesum christum filium tuum.
Qui tecum vivit et regnat in unitate spiritussancti deus.
Per omnia secula seculorum. Amen.

Ad primam.
Deus in adiutorium meum intende.
Domine ad adiuvandum me festina.
Gloria patri et filio : et spiritui sancto.
Sicut erat in principio et nunc et semper :
et in secula seculorum. Amen.
Hymnus.
Terminus noctis eternus aurora reddidit mundo mariam [Painted initial T, another edition has Terminum, perhaps Germinum?]
premittens gaudium mundi stellam matutinam previam
solis. In ortu lucis stelle maris ponthus terra letantur gaudeat
peccator nascitur mater iesu redemptoris maria clemens.
Celici cives reges terre colunt, sterilis parit miratur natura
stupet infernus videns sine labe virginem nasci.
Gloria patri geniteque proli. Ut supra.
V. Conceptionem virginis marie cum gaudio celebremus.
R. Ut ipsa pro nobis intercedat ad dominum iesum christum.
Oremus.
Domine iesu christe lux vera que illuminat
omnem hominem venientem in hunc mundum
da nobis ortum genitricis tue digne celebrare : ut
eius intercessione lucis premia valeamus obtinere. [altera: premium]
Qui vivis et regnas deus. [Per omnia etc.]

Ad tertiam.
Deus in adiutorium meum intende.
Domine ad adiuvandum me festina.
Gloria patri et filio : et spiritui sancto.
Sicut erat in principio et nunc et semper :
et in secula seculorum. Amen.
Hymnus.
Salutem mundo tribuere volens
e celis deus angelum marie mittit
ut dicat eam salutando Ave maria.
Gratia plena concipies deum
hoc tibi signum elizabeth tua parens concepit
sterilisque sua in senectute. Puella gaudens gabrielis ore
suscepit verba : respondens sic dicit:
Ecce ancilla domini, fiatque hoc verbum tuum.
Gloria patri geniteque proli.
Versus. Angelus domini nunciavit marie.
R. Et concepit de spiritu sancto.
Oremus.
Deus qui de beate marie virginis utero
verbum tuum angelo nunciante carnem suscipere voluisti :
presta supplicibus tuis ut qui vere eam dei genitricem
credimus eius apud te intercessionibus adiuvemur.
Per dominum nostrum.

Ad sextam.
Deus in adiutorium meum intende.
Domine ad adiuvandum me festina.
Gloria patri. Sicut erat in principio.
Hymnus.
Puerum vatem habentem supremi, aluo reclusum amore* maria [altera: cognatam maria]
montana iudee ascendens salutat, festino gressu.
Marie voce elizabeth* audit exultat infans in utero clausus : [emlizabeth]
prophetat mater dicens quia credis, concipies verbum.
Virgo tam mira audiens et videns : canticum [conticum]
novum reddit creatori, dulces dans mellos : [altera: melos]
magnificat deum anima mea.
Gloria patri geniteque proli. etc.
V. Ut facta est vox in auribus meis.
R. Exultavit infans in utero meo.
Oratio.
Omnipotens sempiterne deus qui ex abundantia charitatis tue
beatam mariam tuo filio impregnatam visitationem celebramus :
ipsius precibus in presenti ab omnibus adversitatibus liberemur :
et in futuro gaudiis eternis perfruamur. Per dominum nostrum.
[Perg.26b: Omnipotens sempiterne deus qui ex abundantia charitatis tue
beatam mariam filio tuo impregnatam visitationem elizabeth inspirasti :
presta quesumus ut qui eius visitationem celebramus :
ipsius precibus in presenti ab omnibus adversitatibus liberemur :
et in futuro gaudiis eternis perfruamur. Per.]


Ad nonam.
Deus in adiutorium meum intende.
Domine ad adiuvandum me festina.
Gloria patri et filio : et spiritui sancto.
Sicut erat in principio et nunc et semper.
Hymnus.
Nascitur mundo verbum caro factum
solis transcendens lucem lux perfecta tenebris
lucens capere : quam sui generis nolunt. [Perg.26b: omits capere]
Gloriam deo pacem terre cantat chorus celorum :
lux oritur nova custodes grecis cantus angelorum :
audiunt nocte. Pastores currunt cantus audientes
natum videre pannis involutum mariam [altera: marie]
natum vident in presepe redeunt leti.
Gloria patri geniteque proli flamini sancto virginique
matri que dei natum genuit hominem sit laus peremnis.
Versus. Verbum caro factum est.
R. Et habitavit in nobis.
Oremus.
Deus qui salutis eterne beate marie virginitate
fecunda humano generi premia prestitisti tribue quesumus :
ut ipsam pro nobis intercedere sentiamus : per quam meruimus
auctorem vite suscipere dominum nostrum iesum christum filium
tuum. Qui tecum vivit et regnat in unitate spiritussancti deus. Per.

Ad vesperas.
Deus in adiutorium meum intende.
Domine ad adiuvandum me festina.
Gloria patri et filio. Sicut erat in principio.
Hymnus.
Morte dum vides ortum vite mori
quis quantus dolor gladius pertransit
animam tuam genitrix tu vite, o clemens mater.
Corporis nati videns plagas latus
sanguinis fluxum derisorum verba :
lachrymas fundens tu[nc] subiaces humo, tu pia mater.
Me tecum flere plagasque sentire [Painted initial: Te tecum, altera: Me tecum]
genitrix dona tua prece nati
lancea clavis cruce spinis pungi :
fac dulcis mater.
Gloria patri geniteque proli flamini sancto virginique.
Versus. Hic positus est in ruinam.
Responsorium. Et tuam ipsius animam pertransivit gladius. [pertransibit]
Oremus.
Interveniat quesumus pro nobis domine iesu christe [altera: pro nobis quesumus]
nunc et in hora mortis nostre : apud tuam clementiam gloriosissima
virgo maria cuius sacratissimam animam in hora tue passionis [altera: maria mater tua cuius]
doloris gladius pertransivit. Per te iesu christe salvator mundi.
Qui cum patre et spiritu sancto vivis et regnas deus. Per omnia
secula seculorum. Amen.

Ad completorium.
Converte nos deus salutaris noster.
Et averte iram tuam a nobis.
Deus in adiutorium meum intende.
Domine ad adiuvandum me festina.
Gloria patri et filio.
Hymnus.
Regine celi e domo delatum
iosaphat corpus nichil reperitur
ni locus in quo mannaque de celo, ibidem esse.
Credimus pie sanctorum cum choris, iesum venisse deo iubilantes
animam corpus simulque sociantes in summo celo.
Trinitas sancta suscipiens matrem : sertis coronat
terdenis centenis, gaudium semper iubilus in evum, sit tibi mater. [ter / donis]
Gloria patri geniteque proli flamini sancto.
V. Exaltata est sancta dei genitrix.
R. Super choros angelorum ad celestia regna.
Oremus.
Supplicationem servorum tuorum apud tuam clementiam
dei genitricis commendet oratio :
quam idcirco de presenti seculo transtulisti ut pro peccatis
nostris apud te fiducialiter intercedat.
Per dominum nostrum iesum christum filium tuum.
Qui tecum vivit et regnat in unitate spiritussancti deus.
Per omnia secula seculorum.
Amen.
Finis.


Appendix I

GKS 1611 4° HORAE ad usum Romanum (France c.1490-1500)
63ff. 220x155 mm, 25 lines (136/7x81/82 mm), french bastarda.
Part of a dismembered book of hours with the emblem of the family Lallement de Bourges in all borders (other preserved parts are the suffragia section KB Ms. GKS 1612, and the penitential psalms and office of the dead in Parma Palatina Ms.1651, all formerly in the possession of Philippe de Béthune who divided the book in three parts).
Collation: Badly misbound (reconstructed under contents)

The Hore de Conceptione follows intercalated at each Hour of the Virgin after Hore de Cruce and Hore de Sancto Spiritu. The text is almost identical with the version in Vérards Grandes Heures (Paris 1490).
HORE B M V AD MATUTINUM (Use of Rome)
AD LAUDES
f.9v/(24 lines blank) ->>A matines de la conception nostre dame.//
HORAE DE CONCEPTIONE B.M.V. AD MATUTINUM
f.10*Joachim and Anna at the Golden Gate (Full-page miniature)
Domine labia ->Deus in ->me festina// (Border and devises)
f.10v/Gloria. Sicut.
Hymne. [Chevalier 2427]
Benedicta conceptio virginis matris marie.
Festivetur cum gaudio assit dies leticie.
Letetur tota regio serviens regi glorie.
Nonobstante obiurgio detrahentis invidie.
Anthenne. Conceptio tua dei genitrix virgo . gaudium annuntiavit in universo mundo.
Verseil. In conspectu altissimi immaculata permansisti.
R. Dei genitrix intercede pro nobis. Oremus.
Oraison. Deus qui pro salute humani generis carnem gloriose virginis marie assumere dignatus es :
et ipsam sine macula concipiendam . ante secula in matrem preelegisti : concede propicius . ut qui
de eius conceptione . que fuit nostre redemptionis . necnon temporum plenitudinis exordium letamur :
eius piis intercessionibus . ab instantibus periculis : et a morte perpetua preservemur.
Qui vivis et regnas deus : Per omnia secula seculorum. Amen.
Benedicamus domino : Deo gratias.
(1 line blank) A heure de prime de nostre dame.// [f.33]
AD PRIMAM
f.35vline 17: A prime de la conception.
Deus in adiutorium. Domine ad adiuvandum. Gloria patri. Sicut erat.
Hymne. [Chevalier #]
Erubescant insensati qui respuunt celebrare.
Misteria tam sacrati diei ac festivare.
Que fuerunt copulati vir cum sua muliere.
Pessime sunt advisati sic volentes deviare.
Añ. Conceptio tua dei genitrix virgo gaudium annuntiavit in//
f.36/universo mundo. Verseil. In conspectu altissimi immaculata permansisti.
R. Dei genitrix intercede pro nobis. Oremus
Oraison. Deus qui pro salute humani generis carnem gloriose virginis marie assumere dignatus es :
et ipsam sine macula concipiendam . ante secula in matrem preelegisti : concede propicius .
ut qui de eius conceptione . que fuit nostre redemptionis . necnon temporum plenitudinis exordium letamur :
eius piis intercessionibus . ab instantibus periculis : et a morte perpetua preservemur.
Qui vivis et regnas deus : Per omnia secula seculorum. Amen.
Benedicamus domino : Deo gratias.
Pro secte. [See note*]
Gaude virgo concipiens.
Gaude clausa parturiens
Gaude nato resurgente.
Gaude illo ascendente.
Gaude celo collocata.
Pacem nobis da beata.
Et sis nobis advocata.
Apud deum virgo pia.
Amen. (3 lines blank) A Tierce de nostre dame.//
AD TERTIAM
f.39line 18: ->A tierce de la conception.
Deus in adiutorium meum intende. Domine ad adiuvandum. Gloria patri. Sicut erat.
Hymne. [Chevalier 3700]
Conceptio laudabilis ab angelo nuntiata.
Marie tam laudabilis in conceptu preservata.
Est unde venerabilis ecclesia illustrata.
Et in suis //
f.39v/miraculis et laudabilis honorata.
Anthenne. Conceptio tua dei genitrix virgo gaudium annuntiavit in universo mundo.
Verseil. In conspectu altissimi immaculata permansisti.
R. Dei genitrix intercede pro nobis. Oremus.
[Oraison.] Deus qui pro salute humani generis carnem gloriose virginis marie assumere dignatus es :
et ipsam sine macula concipiendam . ante secula in matrem preelegisti : concede propicius .
ut qui de eius conceptione . que fuit nostre redemptionis . necnon temporum plenitudinis exordium letamur :
eius piis intercessionibus . ab instantibus periculis : et a morte perpetua preservemur.
Qui vivis et regnas deus. Per omnia secula seculorum. Amen.
Benedicamus domino : Deo gratias.
->>(7 lines blank) A sexte de nostre dame.//
AD SEXTAM
f.42v ->A sexte de la conception.
Deus in etc.
Hymne. [Chevalier 2071]
Ave regina celorum inter omnes mitissima.
Ave decus angelorum inter omnes pulcherrima
Simul et archangelorum omni laude dignissima.
Que concepta vitiorum sine labe purissima.
f.43Anthenne. Conceptio tua dei genitrix virgo gaudium annuntiavit in universo mundo.
Verseil. In conspectu altissimi immaculata permansisti.
R. Dei genitrix intercede pro nobis. Oremus.
Ora. Deus qui pro salute. ->>Deo gratias.
(7 lines blank) A heure de none de nostre dame.//
AD NONAM
f.46Line 22: ->>(2 lines blank) A none de la conception nostre dame.//
f.46v/Deus in adiutorium meum intende.
Domine ad adiuvandum me festina. Gloria patri. Sicut erat.
Hymne. [Chevalier 34184]
Tuum corpus et viscera que dominum lactaverunt.
Virginalia ubera que ipsum et lactaverunt.
Beata sint et opera tua et qui crediderunt.
Que sine labe concepta post et ante remanserunt.
Ant. Conceptio tua dei genitrix virgo gaudium annuntiavit in universo mundo.
Verseil. In conspectu altissimi immaculata permansisti.
Respont. Dei genitrix intercede pro nobis. Oremus.
[Oraison.] Deus qui pro salute humani generis carnem gloriose virginis marie assumere dignatus es :
et ipsam sine macula concipiendam . ante secula in matrem preelegisti : concede propicius .
ut qui de eius conceptione . que fuit nostre redemptionis . necnon temporum plenitudinis exordium letamur :
eius piis intercessionibus . ab instantibus periculis : et a morte perpetua preservemur.
Qui vivis et regnas deus . per omnia secula seculorum. Amen.
Benedicamus domino : Deo gratias. //
AD VESPERAS
f.51vA vespres de la conception.
Deus in adiutorium. Domine ad adiuvandum. Gloria patri. Sicut erat.
Hymne. [Chevalier 33135]
Salve mater salvatoris que es soror insignita.
Salve quia deum paris angelorum sol et vita.
Salve virgo singularis vere sacra margarita.
Salve quia stella maris es sine labe concepta.
Anthenne. Conceptio tua dei genitrix virgo gaudium annuntiavit in universo mundo.
Verseil. In conspectu altissimi immaculata permansisti.
R. Dei genitrix intercede pro nobis. Oremus.
Oraison. Deus qui pro salute etc. ->>Amen.//
AD COMPLETORIUM
f.55Line 16: A complyes de la conception.
Converte nos deus salutaris noster. Et averte iram tuam a nobis.
Deus in adiutorium. Domine ad adiuvandum. Gloria patri. Sicut erat.
Hymne. [Chevalier 29552]
Matris dei conceptio est nostre redemptionis.
Potissima inceptio atque reparationis.
Et non mirum exemptio . antique contagionis.
Fuit et in principio ipsius creationis.
Añ. Conceptio //
f.55v/tua dei genitrix virgo gaudium annuntiavit in universo mundo.
Verseil. In conspectu altissimi immaculata permansisti.
R. Dei genitrix intercede pro nobis. Oremus.
Oraison. Deus qui pro salute humani generis carnem gloriose virginis marie assumere dignatus es :
et ipsam sine macula concipiendam . ante secula in matrem preelegisti : concede propicius .
ut qui de eius conceptione . que fuit nostre redemptionis . necnon temporum plenitudinis exordium letamur :
eius piis intercessionibus . ab instantibus periculis : et a morte perpetua preservemur.
Qui vivis et regnas deus. Per omnia secula seculorum. Amen.
Recommendation.
Conceptionis honore has horas christe diximus.
Corde devoto et ore matris tue quam petimus.
Ut nos mundes a fetore peccatorum que fecimus.
Precum suarum favore ut in celo tecum simus. Amen.
Benedicamus domino : Deo gratias. ->>(2 lines blank)//

*The hymn Gaude virgo concipiens [Chevalier 27180] is perhaps not a original part of the Hours of Conception, but an unusual hymn concluding prime of the Hours of the Virgin. In the Burnet Psalter (c.1410), containing a hughe compilation of prayers to the virgin Mary, is the hymn placed among a selection of some of the lesser known hymns, see the facsimile at the Aberdeen U.L. fol.121v-122 (thanks to Thomas Sullivan OSB for this reference).


I am greatly indebted to Bonnie Blackburn in Oxford, for sharing her notes on offices of the Conception with me. She has found the same combination of hymns [Chevalier 6367 etc.] and versicles, as above in the 1509 Hardouin edition, in a 15th c. Book of Hours with prayers in Spanish in the Vatican Library Ms.Cappon 218 f.182v-187v "Hore conceptionis beate marie virginis".
A special Sarum version of the Hours of the Conception was found by Bonnie Blackburn in the Sarum Horae, printed by Francois Regnault in Paris, 24 Oct. 1519 (Oxford Bodleian Library Douce BB 194, fol.74). The incipit of hymns in the Sarum edition are (from the notes of Bonnie Blackburn):
Prime: Nos deus in crimine mori nolens ordinavit
Terce: De mulierum numero hec sola sanctificata
Sext: Causa vere mundicie sue necnon sanctitatis
None: Christum suis uberibus virginali lacte pavit
Vespers: Et post christi passionem quam present vidit maria
Compline: In obitu convenerunt omnes eius discipuli
Recommendatio:
Ave matris in honore : has horas christe dicimus :
corde devoto et ore mariaque petimus :
ut nos mundet a fetore peccatorum que fecimus :
precum suarum fervore ut in celum tecum simus. Amen.


|Tutorial| |Books of Hours| |Calendars| |Top of Page|

©CHD Erik Drigsdahl 2002 - Last update 19.02.2002