Description [Bohatta no.814, Lacombe no.196]
Printed on vellum. 33 long lines, ruled in red ink. Collation: Of the original 88 leaves, A8-L8, are 4 now missing).
Illustrated with full-page metalcuts (124x78 mm, the 18 Hardouin 8vo cuts). No printed border-pieces.
Illuminated in colours by a workshop who also illuminated a copy of the same edition, now in Vienna (Ö.N. C.P.1.E 21). Architectural frames around large cuts painted in red ink on a ground of thin liquid gold, as in the Vienna copy.
The one and two-line initials are painted in liquid gold, on a ground of blue or red alternating. Painted line-fillers in the same technique. Numerous initials are erroneous, indicating that the painter was unfamiliar with many texts, perhaps even illiterate. The possibility that the illumination was done by Germain Hardouin himself must then be ruled out (in a colophon from 1514 is he named as "in arte litterarias picturae peritissimus").
All text-pages has a painted outer border with green foliate and floral decoration on a ground of liquid gold, the text area is framed by two red lines.
Comparison with the painted decoration of the copy in Vienna is an interesting study for the understanding of the methods in a workshop decorating an entire lot of a book printed on vellum, on request of the publisher. The painter was no doubt trained as a manuscript illuminator, and he disposed the sometimes heavy overpainting on the printed outlines with a free hand, and transforms several details with a striking liberty, as observed by Otto Pächt. Variations between the two copies are numerous, especially in small details like the number of flowers coloured in the cut of the Immaculate Virgin, where the copy in Copenhagen has smaller lilies and only 3 red roses over the scroll "plãta.rose". Although he was a capable artist are his strokes not always superior in quality to the printed outlines of the cuts. Many customers were obviously prepared to pay extra for an illuminated copy looking like a manuscript, even if it was on the expense of the artistic quality, as we see it today. Another almost identical (new) edition with the same illustrations, printed one or two years later, was formerly in the library of William Foyle (Sold Christie's, London 11 July 2000, lot 201, see: Christie's: The Library of William Foyle. II. Early Continental Books, London 2000, p.99). It was probably also illuminated in the same workshop, although the difference in time shows.
French binding in brown calf with stamped and gilted ornamentation, identical on front and back (c.1560-1575?). Spine restored c.1850, with title field: /Horæ /ad usum Rom./Paris 1509/Jn membr.//.
In the notes below are most contractions silently expanded, and the added painted initials are incorporated with the transcription. Only the line-breaks are rendered as printed.
Bibliography:
H. Bohatta: Bibliographie des livres d'heures imprimés, Wien 1900, no.814;
P. Lacombe: Livres d'heures imprimés au XVe et XVIe siecle, conservés dans les bibliothèques publiques à Paris, Paris 1906, no.196;
H.W. Davies: Catalogue of a Collection of Early French Books in the Library of C. Fairfax Murray, I, London.
R. Brun: Le livre françle;ais illustré de la Renaissance, Paris 1969, p.210-212;
Otto Pächt & Dagmar Thoss: Die illuminierten Handschriften und Inkunabeln der Österreichischen Nationalbibliothek, Französische Schule, II, Wien 1977, Text p.179, Tafeln Abb.390-392]
A la louenge de dieu et de la tressaints et glo=
rieuse vierge marie et a ledification de tous bons
catholiques : ont este commences ces presentes
Heures a lusaige de Romme tout au long sans rien re=
querir Avec ung commun antiennes suf=
frages et oraisons de plusieurs saintz et saintes
selon ledit usaige et plusieurs aultres comme on
verra en la table. Imprimees nouvellement a
a Paris par Gillet Hardoyn libraire demourant
au bout du pont nostre Dame devant saint De=
nis de la chartre a lenseigne de la Rose. Et Ger=
main Hardouyn demourant entre les deux por=
tes du Palays a lenseigne saincte Marguerite.
Jesus soit en ma teste et mon entendement
Jesus soit en mes yeulx et mon regardement
Jesus soit en ma bouche et en mon parlement
Jesus soit en mon cueur et en mon pensement
Jesus soit en ma vie et mon trepassement
Amen.
Qui du tout son cueur met en dieu
Il a son cueur et si a dieu
Et qui le met en autre lieu
Il pert son cueur et si pert dieu.
Tout pour le mieulx
//
[Signature: Ro. A.i. - Davies has reproduced the layout of this unusual title-page without printed ornaments (I, p.310-11 No.271) from a slightly earlier edition, with Gillet Hardoyn as printer]
| Quant la lune est en aries leo & sa= gitarius il faict bon saigner au coleri que. Feu. | Quant la lune est en gemini libra & aquarius il faict bon saigner au san= guin. Aer. |
| ||
Le colerique tient du feu et du lion il a perilleux vin mauuaise complexion. |
| Du singe & de laer tient le san guin qui est franc & plaisant et a ioyeux vin. | |||
De leaue et de laignel tient le fleumatique et est simple et doulx tendant a prati que. | Le melencolique tient du pour= ceau et de terre est pesant et ort donneur ne luy chaut guere. | ||||
| Quant la lune est en taurus virgo et ca= pricornus il faict bon saigner au fleumati que. Terre. | Quant la lune est en cancer scorpio et pisces il faict bon saigner au melencolique. Eaue. |
| ||
La follatique mapellon Le quart de la lune ay mengie Chacun tient de moy peu ou non Jay grande genealogie. |
f.2 | a.ii. | Almanach pour xvi. ans. (1509 - 1524) | |
f.2v | Januarius | Februarius | |
f.3 | a.iii. | Martius | Aprilis |
f.3v | Maius | Junius | |
f.4 | a.iiii. | Julius | Augustus |
f.4v | September | October | |
f.5 | a5 | November | December |
f.5v | *St. John the evangelist with the poisoned cup (124x78 mm) /Initium sancti euangelii secundum Johan nem. Gloria tibi domine. // |
f.8 | *The Betrayal (Kiss of Judas) (124x78 mm) /Passio domini iesu chri= sti secundum Johannem. EGressus est dominus iesus cum discipulis suis trans torrentem cedron ubi erat ortus // (cf. Pächt & Thoss II, Abb.390) |
b.iii. | /exivit sanguis et aqua ->>posuerunt iesum. Deo gratias. Oremus. Deus qui manus tuas et pedes tuos ->usque in finem. Jesu christe salvator mundi: qui cum patre et spiritu sancto vivis et regnas deus. Per omnia secula seculorum. Amen. ¶Hore intemerate virginis Marie secundum usum Romane curie incipiunt feliciter. // |
f.b3v° | *Five virtues (Above the Trinity as three Christs) (124x78 mm) | ||
Paix | Justice. | Misericorde. | |
Leglise. | Verite. |
f.b4 | *Annunciation (124x78 mm, sign. b.iiii.) |
f.c.ii.v° | *Augustus and the Tiburtine Sibyl (cf. Pächt & Thoss II, Abb.391) /Deus in adiutorium meum intende. Domine ad adiuvandum me festina. Gloria patri et filio: & spiritui sancto. Sicut erat. añn. Assumpta est. Psalmus. Dominus regnauit decorem indutus est : in dutus est dñs fortitudinem et prexinxit se.// |
D.i. | *Nativity (Adoration of the Child on the ground) Gathering D has only 5 folia (3 missing?). |
e.iii. | *Flight into Egypt (or The Return? - riding to the left!) |
f4? | *David and Urias |
g.ii.-g.ii.v | Litanie. - - - thadee, mathia, barnaba, luca, marce, marcialis, omnes Stephane, clemens, sebastiane, laurenti, vincenti, thoma, gervasi, prothasi, dyonisi cum, maurici cum, eustachi cum, gregori, eutropi, quintine, omnes sancti martyres Silvester, georgi, nichasi, ambrosi, augustine, hyeronime, remigi, marcelle, nicolae, eligi, egidi, iuliane, benedicte, maure, leobine, sulpici, leonarde, guillerme, omnes sancti confessores Anna, maria magdalena, agatha, agnes, lucia, cecilia, Katherina, barbara, margareta, fides, spes, caritas, omnes sancte virgines |
Vigilie mortuorum
g5 | *Raising of Lazarus /Dilexi quoniam ->>Tribulationem et dolorem inveniret nomen do// |
i.ii.v° | /Fidelium deus omnium conditor ...etc. line 7: ¶Oratio deuotissima pro fidelibus defunctis in cymiterio inhumatis. Avete omnes anime fideles quarum corpo ra hic et ubique requiescunt in pulvere: do= minus noster iesus christus qui vos et nos rede= mit suo preciosissimo sanguine dignetur vos a pe nis liberare et inter choros suorum sanctorum an gelorum collocare ibique nostri memores suppliciter exorare: ut vobis associemur et vobiscum in celis coronemur. V. Non intres in iudicium cum anima= bus servorum tuorum domine. R. Quoniam non iustifica= bitur in conspectu tuo omnis vivens. Oratio. Domine iesu christe salus et liberatio fide= lium animarum: qui non venisti animas perdere sed salvare: et dare animam tuam in re= demptionem pro multis immensam clementiam tuam humiliter imploramus: ut animas omni= um fidelium defunctorum in penis purgatorii cru= ciatas misericorditer respicere digneris: et que iu= ste pro peccatis affiguntur tua benignissima pie tate liberentur: subveniatque illis tua misericor= dia quas tuo preciosissimo sanguine redemisti. Et per merita beatissime gloriosissime semperque virginis dei genitricis marie et omnium sancto= rum et sanctarum liberare eas ab inferorum cru= ciatibus et collocare inter agmina sanctorum tu= orum digneris veste quoque immortalitatis iudui // |
i.iii. | /& paradisi amenitate confoueri iubeas. Qui cum patre et spiritu sancto vivis et regnas deus. Per omnia secula seculorum. Amen. ¶Sequuntur suffragia plurimorum sancto= rum et sanctarum. Et primo. De sanctissima trinitate. aña. Sancta trinitas unus deus : miserere nobis... |
i.iiii. | ¶Oratio deuotissima ad beatissi mam virginem dei genitricem mariam. Obsecro te domina. [small cut with the Annunciation] |
i5 | O intemerata - [no picture] |
i6 recto | explicit: ->>Amen.// |
K7v° | ->>Oratio valde devota ad beatam virginem mariam dicenda diebus sabbati.// |
K8 | Missus est gabriel angelus... |
l.ii. | ->>Sequitur officium de conceptione beate marie virginis. Ad matutinas.// |
l.ii.v° | *Immaculate Virgin (same as in Wien C.P.1 E 21 f.82v, (Pächt & Thoss II, Abb.392) |
L.iii. | /DOmine labia mea aperies. Et os meum annunciabit laudem tuam. Deus in adiutorium meum intende. Domine ad adiuvandum me festina. Gloria patri et filio : et spiritui sancto. Sicut erat in principio et nunc et semper : et in secula seculorum. Amen. Hymnus. [F]Letus longeui rex regum misertus angelum mittit gaudium pro luctu ut dicat anne senili prolem habebis. Eterni verbi concipies matrem anna tu gaude quoniam nec talem esse nec credas futuram hanc dicent omnes beatam. Ioachim magno gaudio repletur vocem dum audit angeli dicentis pariet tibi anna matrem dei grandem precunctis. Gloria patri geniteque proli flamini sancto virginique matri : que dei natum genuit hominem sit laus perennis. V. Nec dum erant abyssi. R. Et ego iam concepta eram. Oremus. DEus ineffabilis misericordie qui prime piaculum mulieris per virginem expianda sanxisti : da nobis quesumus conceptionis eius memoriam digne venerari que unigenitum tuum virgo concepit et virgo peperit dominum nostrum iesum christum filium tuum. Qui tecum vivit et regnat in unitate spiritussancti deus. Per omnia secula seculorum. Amen. Ad primam. Deus in adiutorium meum intende. Domine ad adiuvandum me festina. Gloria patri et filio : et spiritui sancto. Sicut erat in principio et nunc et semper : et in secula seculorum. Amen. Hymnus. [T]Erminus noctis eternus aurora reddidit mundo mariam premittens gaudium mun=// |
f.L3v | /di stellam matutinam previam solis. In ortu lucis stelle maris ponthus terra letantur gaudeat pec cator nascitur mater iesu redemptoris maria cle= mens. Celici cives reges terre colunt sterilis pa rit miratur natura stupet infernus videns sine la= be virginem nasci. Gloria patri geniteque proli. Ut supra. V. Conceptionem virginis marie cum gaudio celebremus. R. Ut ipsa pro nobis interce dat ad dominum iesum christum. Oremus. DOmine iesu christe lux vera que illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum da nobis ortum genitricis tue digne celebrare : ut eius intercessione lucis premia valeamus obtine re. Qui vivis et regnas deus. Ad tertiam. Deus in adiutorium meum intende. Domine ad adiuvandum me festina. Gloria patri et filio : et spiritui sancto. Sicut erat in principio et nunc et semper : et in secula seculorum. Amen. Hymnus. [S]Alutem mundo tribuere volens e celis deus angelum marie mittit ut dicat eam salutan= do Ave maria. Gratia plena concipies deum hoc tibi signum elizabeth tua parens concepit sterilisque sua in senectute. Puella gaudens gabrielis ore suscepit verba : respondens sic dicit. Ecce ancilla domini fiatque hoc verbum tuum. Gloria patri geni teque proli. Versus. Angelus domini nunciavit marie. R. Et concepit de spiritu sancto. Oremus. Deus qui de beate marie virginis utero ver bum tuum angelo nunciante carnem susci= pere voluisti : presta supplicibus tuis ut qui vere eam dei genitricem credimus eius apud te inter= cessionibus adiuvemur. Per dominum nostrum. Ad sextam. // |
f.L4 | /Deus in adiutorium meum intende. Domine ad adiuvandum me festina. Gloria patri. Sicut erat in principio. Hymnus. [P]Verum vatem habentem supremi aluo re= clusum amore maria montana iudee ascen= dens salutat festino gressu. Marie voce emliza= beth audit exultat infans in utero clausus : pro= phetat mater dicens quia credis concipies verbum. Virgo tam mira audiens et videns : conticum novum reddit creatori dulces dans mellos : ma= gnificat deum anima mea. Gloria patri geni= teque proli. etc. V. Ut facta est vox in auribus meis. R. Exultavit infans in utero meo. Oratio. Omnipotens sempiterne deus qui ex abun= dantia charitatis tue beatam mariam tuo filio impregnatam visitationem celebramus : ipsius precibus in presenti ab omnibus adversita tibus liberemur : et in futuro gaudiis eternis per fruamur. Per dominum nostrum. Ad nonam. Deus in adiutorium meum intende. Domine ad adiuvandum me festina. Gloria patri et filio : et spiritui sancto. Sicut erat in principio et nunc et semper. Hymnus. [N]Ascitur mundo verbum caro factum solis transcendens lucem lux perfecta tenebris lucens capere : quam sui generis nolunt. Glo= riam deo pacem terre cantat chorus celorum : lux oritur noua custodes grecis cantus angelorum : audiunt nocte. Pastores currunt cantus audi= entes natum videre pannis involutum mariam natum vident in presepe redeunt leti. Glo=// |
f.L4v | /ria patri geniteque proli flamini sancto virginique matri que dei natum genuit hominem sit laus pe remnis. Versus. Verbum caro factum est. R. Et habitavit in nobis. Oremus. Deus qui salutis eterne beate marie virgi= nitate fecunda humano generi premia pre stitisti tribue quesumus : ut ipsam pro nobis inter cedere sentiamus : per quam meruimus auctorem vite suscipere dominum nostrum iesum christum fili= um tuum. Qui tecum vivit et regnat in unitate spi ritussancti deus. Per. Ad vesperas. Deus in adiutorium meum intende. Domine ad adiuvandum me festina. Gloria patri et filio. Sicut erat in principio. Hymnus. Morte dum vides ortum vite mori quis quan tus dolor gladius pertransit animam tu= am genitrix tu vite o clemens mater. Corporis nati videns plagas latus sanguinis fluxum de risorum verba : lachrymas fundens tu subiaces humo tu pia mater. Te tecum flere plagasque sen= tire genitrix dona tua prece nati lancea clavis cru= ce spinis pungi : fac dulcis mater. Gloria patri geniteque proli flamini sancto virginique. Versus. Hic positus est in ruinam. Rm. Et tuam ipsius ani= mam pertransibit gladius. Oremus. Interveniat quesumus pro nobis domine ie= su christe nunc et in hora mortis nostre : apud tuam clementiam gloriosissima virgo maria cu= ius sacratissimam animam in hora tue passionis doloris gladius pertransivit. Per te iesu christe sal vator mundi. Qui cum patre et spiritusancto vivis et regnas deus. Per omnia secula seculorum. Amen. Ad completorium// |
f.L5 |
/Converte nos deus salutaris noster. Et averte iram tuam a nobis. Deus in ad= iutorium meum intende. Domine ad adiuvan= dum me festina. Gloria patri et filio. Hymnus. [R]Egine celi e domo delatum iosaphat corpus nichil reperitur ni locus in quo mannaque de celo ibidem esse. Credimus pie sanctorum cum choris iesum venisse deo iubilantes animam cor= pus simulque sociantes in summo celo. Trinitas sancta suscipiens matrem : sertis coronat ter donis centenis gaudium semper iubilus in euum sit ti= bi mater. Gloria patri geniteque proli flamini san= cto. V. Exaltata est sancta dei genitrix. R. Super choros angelorum ad celestia regna. Oremus. Supplicationem servorum tuorum apud tu am clementiam dei genitricis commendet oratio : quam idcirco de presenti seculo transtulisti ut pro peccatis nostris apud te fiducialiter inter= cedat. Per dominum nostrum iesum christum fi= lium tuum. Qui tecum vivit et regnat in unitate spiritussancti deus. Per omnia secula seculorum. Amen. Finis. |
f.L6v | line 10: ¶De sancto rocho. ãn. Ave roche sanctissime nobili natus sangui= ne crucis signaris scemate pestifere sinistro tuo latere: ro= che peregre profectus pestifere curas tactus miri fice tangendo salutifere. Vale roche angelice vo= cis citatus famine obtinuisti deifice a cunctis pe= stem pellere. Versus. Ora pro nobis beate roche. Rm. Ut mereamur preseruari a peste. ¶ Oremus. Deus qui beato rocho per angelum tuum ta bulum eidem afferentem promisisti: ut qui ipsum pie inuocauerit a nullo pestis cruciatu le= deretur presta quesumus: ut qui eius memoriam agimus meritis ipsius a mortifera peste corporis et anime liberemur. Per christum dominum no= strum. Amen. |
l. 25: | ¶Pape clement a donne troys ans de pardon a la requeste de saint Louys treschretien roy de Frã ce a tous ceulx qui diront deuotement ces graces. ¶Les graces sainct loys. Benedictum sit dulce nomen domini nostri iesu xpi et gloriosissime semperque virginis marie matris eius ineternum et ultra. Amen. Nos cum prole pia benedicat virgo maria. Amen. Pater noster. Ave maria. // |
L7-L8 | /Sensuivent cinq belles oraisons que monseigneur sainct iehan levangeliste fist a lhonneur de la vierge marie : et ya grans pardons et indulgences quiconques les dit devotement. La premiere oraison Mediatrix omnium et fons vivus ...->>et me liberet ab omnibus malis. Amen. La seconde oraison Auxiliatrix omnium et pacis ...->>et viverem in omni perfectione. Amen. La tierce oraison Separatrix debilium et vulnerate ... (sic! read: Reparatrix)->>clementer eripiat et defendat usque in finem. Amen. La quarte oraison Illuminatrix peccatorum et lucerna ...->>in memoria sue gravissime passionis. Amen. La quinte oraison Elleuiatrix peccatorum quos damnabili= (read: Alleviatrix) |
f.L8r | ->>explicit line 10-11: regra= tiari valeam in secula seculorum. Amen. ¶Aultre oraison a la benoiste vierge marie. Ave domina sancta maria mater dei regina celi porta paradisi domina mundi singula ris pura tu es virgo: tu concepisti iesum sine pec= cato: tu peperisti creatorem et salvatorem mundi in quo non dubito libera me ab omnibus malis. ¶Aultre oraison. Sancta maria mater domini nostri iesu chri= sti in manus filii tui et in tuas commendo hodie et in hac nocte: et in hac hora sequenti: ani= mam meam: linguam meam: manus meas: pe= des meos: et totum corpus meum: et omnes pro quibus rogare debeo: custodi me domine de tua sancta gratia et de tuo sancto spiritu et illos: et fac me per omnia semper obedire mandatis filii tui & et tuis: et a te nunquam in perpetuum seperari. Per eundem christum dominum nostrum. Amen. Sancta maria mater dei ora pro nobis pecca toribus nunc et in hora mortis nostre. Amen. Finis. (2 lines blank) // |
f.L8v° | /Sensuit une table de ce qui est contenu par ordre en ces presentes heures. Et premierement. Ung Kalendrier selon ledit usaige. Les quattres evangilles. La passion nostre seigneur. Les heures nostre dame tout au long sans riens requerir. Avec les heures de la croix et du sainct esperit. Les sept pseaulmes letanies et les oraisons. Vigiles a ix. pseaulmes et a .ix. lecons. Oraison a dire en passant par ung cimetiere pour les trespasses. Auete omnes. Antienne et oraison de la trinite. Oraison a dieu le pere. ¶ A dieu le filz. Oraison a dieu le saint esperit. Oraison de la saincte face nostre seigneur. Obsecro te domina. O intemerata. Devote contemplation de la benoiste vierge marie. Stabat mater dolorosa. ¶ Suffrages acoustumes de mettre en heures de plusieurs sains et sainctes comme on peut trouver en ces presentes heures : tant en latin comme en francoys lesquelles sont profitables a dire a che= cun bon crestien qui seroient trop lons a nommer. Les heures de la conception nostre dame. Les graces sainct loys. Cinq belles oraisons que sainct iehan fist en lhonn= neur de la vierge marie tresutiles a ceulx qui de= votement les diront. ¶ Les presentes heures a lusaige de Romme tout au long sans rien requerir Avec les grans suffrages ont este nouvellement imprimees a Pa= ris. Laus deo. // |