CHD Horæ ad usum Romanum
Heures a lusaige de Romme, Gillet & Germain Hardouin, Paris 1509
Copenhagen Kongelige Bibliotek CMB Perg.24 4°

|Tutorial| |Books of Hours| |Calendars| |CHD Guides|
See also: Hore de conceptione beate marie virginis

Description [Bohatta no.814, Lacombe no.196]
Printed on vellum. 33 long lines, ruled in red ink. Collation: Of the original 88 leaves, A8-L8, are 4 now missing).
Illustrated with full-page metalcuts (124x78 mm, the 18 Hardouin 8vo cuts). No printed border-pieces.
Illuminated in colours by a workshop who also illuminated a copy of the same edition, now in Vienna (Ö.N. C.P.1.E 21). Architectural frames around large cuts painted in red ink on a ground of thin liquid gold, as in the Vienna copy.
The one and two-line initials are painted in liquid gold, on a ground of blue or red alternating. Painted line-fillers in the same technique. Numerous initials are erroneous, indicating that the painter was unfamiliar with many texts, perhaps even illiterate. The possibility that the illumination was done by Germain Hardouin himself must then be ruled out (in a colophon from 1514 is he named as "in arte litterarias picturae peritissimus").
All text-pages has a painted outer border with green foliate and floral decoration on a ground of liquid gold, the text area is framed by two red lines.
Comparison with the painted decoration of the copy in Vienna is an interesting study for the understanding of the methods in a workshop decorating an entire lot of a book printed on vellum, on request of the publisher. The painter was no doubt trained as a manuscript illuminator, and he disposed the sometimes heavy overpainting on the printed outlines with a free hand, and transforms several details with a striking liberty, as observed by Otto Pächt. Variations between the two copies are numerous, especially in small details like the number of flowers coloured in the cut of the Immaculate Virgin, where the copy in Copenhagen has smaller lilies and only 3 red roses over the scroll "plãta.rose". Although he was a capable artist are his strokes not always superior in quality to the printed outlines of the cuts. Many customers were obviously prepared to pay extra for an illuminated copy looking like a manuscript, even if it was on the expense of the artistic quality, as we see it today. Another almost identical (new) edition with the same illustrations, printed one or two years later, was formerly in the library of William Foyle (Sold Christie's, London 11 July 2000, lot 201, see: Christie's: The Library of William Foyle. II. Early Continental Books, London 2000, p.99). It was probably also illuminated in the same workshop, although the difference in time shows. French binding in brown calf with stamped and gilted ornamentation, identical on front and back (c.1560-1575?). Spine restored c.1850, with title field: /Horæ /ad usum Rom./Paris 1509/Jn membr.//.
In the notes below are most contractions silently expanded, and the added painted initials are incorporated with the transcription. Only the line-breaks are rendered as printed.

Bibliography:
H. Bohatta: Bibliographie des livres d'heures imprimés, Wien 1900, no.814;
P. Lacombe: Livres d'heures imprimés au XVe et XVIe siecle, conservés dans les bibliothèques publiques à Paris, Paris 1906, no.196;
H.W. Davies: Catalogue of a Collection of Early French Books in the Library of C. Fairfax Murray, I, London.
R. Brun: Le livre françle;ais illustré de la Renaissance, Paris 1969, p.210-212;
Otto Pächt & Dagmar Thoss: Die illuminierten Handschriften und Inkunabeln der Österreichischen Nationalbibliothek, Französische Schule, II, Wien 1977, Text p.179, Tafeln Abb.390-392]


The Table of Contents is printed on the last page (f.88v)
f.1 [A.i.] Titlepage (no woodcuts)

A la louenge de dieu et de la tressaints et glo=
rieuse vierge marie et a ledification de tous bons
catholiques : ont este commences ces presentes
Heures a lusaige de Romme tout au long sans rien re=
querir Avec ung commun antiennes suf=
frages et oraisons de plusieurs saintz et saintes
selon ledit usaige et plusieurs aultres comme on
verra en la table. Imprimees nouvellement a
a Paris par Gillet Hardoyn libraire demourant
au bout du pont nostre Dame devant saint De=
nis de la chartre a lenseigne de la Rose. Et Ger=
main Hardouyn demourant entre les deux por=
tes du Palays a lenseigne saincte Marguerite.

Jesus soit en ma teste et mon entendement
Jesus soit en mes yeulx et mon regardement
Jesus soit en ma bouche et en mon parlement
Jesus soit en mon cueur et en mon pensement
Jesus soit en ma vie et mon trepassement
Amen.

Qui du tout son cueur met en dieu
Il a son cueur et si a dieu
Et qui le met en autre lieu
Il pert son cueur et si pert dieu.


Tout pour le mieulx

// [Signature: Ro. A.i. - Davies has reproduced the layout of this unusual title-page without printed ornaments (I, p.310-11 No.271) from a slightly earlier edition, with Gillet Hardoyn as printer]


f.1v
Zodiacal Man (As a skeleton, mediocre woodcut (unpainted) in the centre, four small cuts in the corners, the text around it printed with types, as below).
[Feu]
Quant la lune est
en aries leo & sa=
gitarius il faict bon
saigner au coleri
que. Feu.
Quant la lune est
en gemini libra &
aquarius il faict bon
saigner au san=
guin. Aer.
[Air]
Le colerique tient
du feu et du lion
il a perilleux
vin mauuaise
complexion.



Zodiacal Man

(As a skeleton)


Du singe & de
laer tient le san
guin qui est franc
& plaisant et a
ioyeux vin.


De leaue et de
laignel tient le
fleumatique et est
simple et doulx
tendant a prati
que.


Le melencolique
tient du pour=
ceau et de terre
est pesant et ort
donneur ne luy
chaut guere.
[Terre]

Quant la lune est en
taurus virgo et ca=
pricornus il faict bon
saigner au fleumati
que. Terre.

Quant la lune est en
cancer scorpio et pisces
il faict bon saigner au
melencolique.
Eaue.
[Eau]


La follatique mapellon
Le quart de la lune ay mengie
Chacun tient de moy peu ou non
Jay grande genealogie.

f.2 Kalendarium
f.2a.ii.Almanach pour xvi. ans. (1509 - 1524)
f.2vJanuariusFebruarius
f.3a.iii.MartiusAprilis
f.3vMaiusJunius
f.4a.iiii.JuliusAugustus
f.4vSeptemberOctober
f.5a5NovemberDecember

f.5v*St. John the evangelist with the poisoned cup (124x78 mm)
/Initium sancti euangelii secundum Johan
nem. Gloria tibi domine. //
[3 small cuts at the following evangelists]

f.8*The Betrayal (Kiss of Judas) (124x78 mm)
/Passio domini iesu chri=
sti secundum Johannem.

EGressus est dominus iesus cum discipulis
suis trans torrentem cedron ubi erat ortus //
(cf. Pächt & Thoss II, Abb.390)
b.iii./exivit sanguis et aqua ->>posuerunt iesum. Deo gratias. Oremus.
Deus qui manus tuas et pedes tuos ->usque in finem.
Jesu christe salvator mundi: qui cum patre et spiritu sancto vivis et regnas deus.
Per omnia secula seculorum. Amen.

¶Hore intemerate virginis Marie secundum
usum Romane curie incipiunt feliciter. //

f.b3v°*Five virtues (Above the Trinity as three Christs) (124x78 mm)
PaixJustice.Misericorde.
Leglise.Verite.
Ad Laudes
f.b4*Annunciation (124x78 mm, sign. b.iiii.)
f.c.ii.v°*Augustus and the Tiburtine Sibyl
(cf. Pächt & Thoss II, Abb.391)
/Deus in adiutorium meum intende.
Domine ad adiuvandum me festina.
Gloria patri et filio: & spiritui sancto.
Sicut erat. añn. Assumpta est. Psalmus.
Dominus regnauit decorem indutus est : in
dutus est dñs fortitudinem et prexinxit se.//
[Gathering C has only 6 folia, last explicit: ->>Ad matutinas de cruce.//
(2 illustrations missing, Pentecost to the matins of the Holy Spirit, and Crucifixion at Matins of the Crosshours)]

Ad Primam
D.i.*Nativity (Adoration of the Child on the ground)
Gathering D has only 5 folia (3 missing?).

Ad Vesperas
e.iii.*Flight into Egypt (or The Return? - riding to the left!)

Ad Completorium

Seven Penitential Psalms and Litany
f4?*David and Urias
g.ii.-g.ii.vLitanie.
- - - thadee, mathia, barnaba, luca, marce, marcialis, omnes
Stephane, clemens, sebastiane, laurenti, vincenti, thoma, gervasi, prothasi, dyonisi cum, maurici cum, eustachi cum, gregori, eutropi, quintine, omnes sancti martyres
Silvester, georgi, nichasi, ambrosi, augustine, hyeronime, remigi, marcelle, nicolae, eligi, egidi, iuliane, benedicte, maure, leobine, sulpici, leonarde, guillerme, omnes sancti confessores
Anna, maria magdalena, agatha, agnes, lucia, cecilia, Katherina, barbara, margareta, fides, spes, caritas, omnes sancte virgines

g.iii. - stub - (g4 missing with an illustration on the verso: Dives and Lazarus)

Vigilie mortuorum
g5*Raising of Lazarus
/Dilexi quoniam ->>Tribulationem et dolorem inveniret nomen do//
i.ii.v°/Fidelium deus omnium conditor ...etc.
line 7:
Oratio deuotissima pro fidelibus defunctis
in cymiterio inhumatis.
Avete omnes anime fideles quarum corpo
ra hic et ubique requiescunt in pulvere: do=
minus noster iesus christus qui vos et nos rede=
mit suo preciosissimo sanguine dignetur vos a pe
nis liberare et inter choros suorum sanctorum an
gelorum collocare ibique nostri memores suppliciter
exorare: ut vobis associemur et vobiscum in celis
coronemur. V. Non intres in iudicium cum anima=
bus servorum tuorum domine. R. Quoniam non iustifica=
bitur in conspectu tuo omnis vivens. Oratio.
Domine iesu christe salus et liberatio fide=
lium animarum: qui non venisti animas
perdere sed salvare: et dare animam tuam in re=
demptionem pro multis immensam clementiam
tuam humiliter imploramus: ut animas omni=
um fidelium defunctorum in penis purgatorii cru=
ciatas misericorditer respicere digneris: et que iu=
ste pro peccatis affiguntur tua benignissima pie
tate liberentur: subveniatque illis tua misericor=
dia quas tuo preciosissimo sanguine redemisti.
Et per merita beatissime gloriosissime semperque
virginis dei genitricis marie et omnium sancto=
rum et sanctarum liberare eas ab inferorum cru=
ciatibus et collocare inter agmina sanctorum tu=
orum digneris veste quoque immortalitatis iudui //
i.iii./& paradisi amenitate confoueri iubeas. Qui cum
patre et spiritu sancto vivis et regnas deus. Per
omnia secula seculorum. Amen.
¶Sequuntur suffragia plurimorum sancto=
rum et sanctarum. Et primo.
De sanctissima trinitate. aña.
Sancta trinitas unus deus : miserere nobis...


i.iiii.¶Oratio deuotissima ad beatissi
mam virginem dei genitricem mariam.
Obsecro te domina. [small cut with the Annunciation]
i5O intemerata - [no picture]
i6 recto explicit: ->>Amen.//
K7v°->>Oratio valde devota ad beatam virginem mariam dicenda diebus sabbati.//
K8Missus est gabriel angelus...
l.ii.->>Sequitur officium de conceptione beate marie virginis. Ad matutinas.//
l.ii.v°*Immaculate Virgin
(same as in Wien C.P.1 E 21 f.82v, (Pächt & Thoss II, Abb.392)
L.iii./DOmine labia mea aperies.
Et os meum annunciabit laudem tuam.
Deus in adiutorium meum intende.
Domine ad adiuvandum me festina.
Gloria patri et filio : et spiritui sancto. Sicut erat
in principio et nunc et semper : et in secula seculorum. Amen.
Hymnus.
[F]Letus longeui rex regum misertus angelum mittit gaudium pro luctu ut dicat anne senili prolem habebis.
Eterni verbi concipies matrem anna tu gaude quoniam nec talem esse nec credas futuram hanc dicent omnes beatam.
Ioachim magno gaudio repletur vocem dum audit angeli dicentis pariet tibi anna matrem dei grandem precunctis.
Gloria patri geniteque proli flamini sancto virginique matri : que dei natum genuit hominem sit laus perennis. V. Nec dum erant abyssi. R. Et ego iam concepta eram. Oremus.
DEus ineffabilis misericordie qui prime piaculum mulieris per virginem expianda sanxisti : da nobis quesumus conceptionis eius memoriam digne venerari que unigenitum tuum virgo concepit et virgo peperit dominum nostrum iesum christum filium tuum. Qui tecum vivit et regnat in unitate spiritussancti deus. Per omnia secula seculorum. Amen.
Ad primam.
Deus in adiutorium meum intende.
Domine ad adiuvandum me festina.
Gloria patri et filio : et spiritui sancto. Sicut erat
in principio et nunc et semper : et in secula seculorum. Amen.
Hymnus.
[T]Erminus noctis eternus aurora reddidit
mundo mariam premittens gaudium mun=//
f.L3v/di stellam matutinam previam solis. In ortu lucis
stelle maris ponthus terra letantur gaudeat pec
cator nascitur mater iesu redemptoris maria cle=
mens. Celici cives reges terre colunt sterilis pa
rit miratur natura stupet infernus videns sine la=
be virginem nasci. Gloria patri geniteque proli.
Ut supra. V. Conceptionem virginis marie cum
gaudio celebremus. R. Ut ipsa pro nobis interce
dat ad dominum iesum christum. Oremus.
DOmine iesu christe lux vera que illuminat
omnem hominem venientem in hunc mundum
da nobis ortum genitricis tue digne celebrare : ut
eius intercessione lucis premia valeamus obtine
re. Qui vivis et regnas deus.
Ad tertiam.
Deus in adiutorium meum intende.
Domine ad adiuvandum me festina.
Gloria patri et filio : et spiritui sancto. Sicut erat
in principio et nunc et semper : et in secula seculorum. Amen.
Hymnus.
[S]Alutem mundo tribuere volens e celis deus
angelum marie mittit ut dicat eam salutan=
do Ave maria. Gratia plena concipies deum hoc
tibi signum elizabeth tua parens concepit sterilisque
sua in senectute. Puella gaudens gabrielis ore
suscepit verba : respondens sic dicit. Ecce ancilla
domini fiatque hoc verbum tuum. Gloria patri geni
teque proli.
Versus. Angelus domini nunciavit marie.
R. Et concepit de spiritu sancto. Oremus.
Deus qui de beate marie virginis utero ver
bum tuum angelo nunciante carnem susci=
pere voluisti : presta supplicibus tuis ut qui vere
eam dei genitricem credimus eius apud te inter=
cessionibus adiuvemur. Per dominum nostrum.
Ad sextam. //
f.L4/Deus in adiutorium meum intende.
Domine ad adiuvandum me festina.
Gloria patri. Sicut erat in principio.
Hymnus.
[P]Verum vatem habentem supremi aluo re=
clusum amore maria montana iudee ascen=
dens salutat festino gressu. Marie voce emliza=
beth audit exultat infans in utero clausus : pro=
phetat mater dicens quia credis concipies verbum.
Virgo tam mira audiens et videns : conticum
novum reddit creatori dulces dans mellos : ma=
gnificat deum anima mea. Gloria patri geni=
teque proli. etc.
V. Ut facta est vox in auribus meis.
R. Exultavit infans in utero meo. Oratio.
Omnipotens sempiterne deus qui ex abun=
dantia charitatis tue beatam mariam tuo
filio impregnatam visitationem celebramus :
ipsius precibus in presenti ab omnibus adversita
tibus liberemur : et in futuro gaudiis eternis per
fruamur. Per dominum nostrum.
Ad nonam.
Deus in adiutorium meum intende.
Domine ad adiuvandum me festina.
Gloria patri et filio : et spiritui sancto. Sicut erat
in principio et nunc et semper.
Hymnus.
[N]Ascitur mundo verbum caro factum solis
transcendens lucem lux perfecta tenebris
lucens capere : quam sui generis nolunt. Glo=
riam deo pacem terre cantat chorus celorum : lux
oritur noua custodes grecis cantus angelorum :
audiunt nocte. Pastores currunt cantus audi=
entes natum videre pannis involutum mariam
natum vident in presepe redeunt leti. Glo=//
f.L4v/ria patri geniteque proli flamini sancto virginique
matri que dei natum genuit hominem sit laus pe
remnis. Versus. Verbum caro factum est. R. Et
habitavit in nobis. Oremus.
Deus qui salutis eterne beate marie virgi=
nitate fecunda humano generi premia pre
stitisti tribue quesumus : ut ipsam pro nobis inter
cedere sentiamus : per quam meruimus auctorem
vite suscipere dominum nostrum iesum christum fili=
um tuum. Qui tecum vivit et regnat in unitate spi
ritussancti deus. Per.
Ad vesperas.
Deus in adiutorium meum intende.
Domine ad adiuvandum me festina.
Gloria patri et filio. Sicut erat in principio.
Hymnus.
Morte dum vides ortum vite mori quis quan
tus dolor gladius pertransit animam tu=
am genitrix tu vite o clemens mater. Corporis
nati videns plagas latus sanguinis fluxum de
risorum verba : lachrymas fundens tu subiaces
humo tu pia mater. Te tecum flere plagasque sen=
tire genitrix dona tua prece nati lancea clavis cru=
ce spinis pungi : fac dulcis mater. Gloria patri
geniteque proli flamini sancto virginique. Versus. Hic
positus est in ruinam. Rm. Et tuam ipsius ani=
mam pertransibit gladius. Oremus.
Interveniat quesumus pro nobis domine ie=
su christe nunc et in hora mortis nostre : apud
tuam clementiam gloriosissima virgo maria cu=
ius sacratissimam animam in hora tue passionis
doloris gladius pertransivit. Per te iesu christe sal
vator mundi. Qui cum patre et spiritusancto vivis
et regnas deus. Per omnia secula seculorum. Amen.
Ad completorium//
f.L5 /Converte nos deus salutaris noster. Et
averte iram tuam a nobis. Deus in ad=
iutorium meum intende. Domine ad adiuvan=
dum me festina. Gloria patri et filio. Hymnus.
[R]Egine celi e domo delatum iosaphat corpus
nichil reperitur ni locus in quo mannaque de
celo ibidem esse. Credimus pie sanctorum cum
choris iesum venisse deo iubilantes animam cor=
pus simulque sociantes in summo celo. Trinitas
sancta suscipiens matrem : sertis coronat ter donis
centenis gaudium semper iubilus in euum sit ti=
bi mater. Gloria patri geniteque proli flamini san=
cto. V. Exaltata est sancta dei genitrix. R. Super
choros angelorum ad celestia regna. Oremus.
Supplicationem servorum tuorum apud tu
am clementiam dei genitricis commendet
oratio : quam idcirco de presenti seculo transtulisti
ut pro peccatis nostris apud te fiducialiter inter=
cedat. Per dominum nostrum iesum christum fi=
lium tuum. Qui tecum vivit et regnat in unitate
spiritussancti deus. Per omnia secula seculorum.
Amen. Finis.

f.L6vline 10:
¶De sancto rocho. ãn.
Ave roche sanctissime nobili natus sangui=
ne crucis signaris scemate pestifere sinistro tuo latere: ro=
che peregre profectus pestifere curas tactus miri
fice tangendo salutifere. Vale roche angelice vo=
cis citatus famine obtinuisti deifice a cunctis pe=
stem pellere. Versus. Ora pro nobis beate roche. Rm.
Ut mereamur preseruari a peste. ¶ Oremus.
Deus qui beato rocho per angelum tuum ta
bulum eidem afferentem promisisti: ut qui
ipsum pie inuocauerit a nullo pestis cruciatu le=
deretur presta quesumus: ut qui eius memoriam
agimus meritis ipsius a mortifera peste corporis
et anime liberemur. Per christum dominum no=
strum. Amen.
l. 25:Pape clement a donne troys ans de pardon a
la requeste de saint Louys treschretien roy de Frã
ce a tous ceulx qui diront deuotement ces graces.
¶Les graces sainct loys.
Benedictum sit dulce nomen domini nostri
iesu xpi et gloriosissime semperque virginis
marie matris eius ineternum et ultra. Amen.
Nos cum prole pia benedicat virgo maria. Amen.
Pater noster. Ave maria. //

L7-L8/Sensuivent cinq belles oraisons que monseigneur
sainct iehan levangeliste fist a lhonneur de la vierge marie :
et ya grans pardons et indulgences quiconques les dit devotement.

La premiere oraison

Mediatrix omnium et fons vivus ...
->>et me liberet ab omnibus malis. Amen.

La seconde oraison

Auxiliatrix omnium et pacis ...
->>et viverem in omni perfectione. Amen.

La tierce oraison

Separatrix debilium et vulnerate ... (sic! read: Reparatrix)
->>clementer eripiat et defendat usque in finem. Amen.

La quarte oraison

Illuminatrix peccatorum et lucerna ...
->>in memoria sue gravissime passionis. Amen.

La quinte oraison

Elleuiatrix peccatorum quos damnabili= (read: Alleviatrix)
f.L8r->>explicit line 10-11: regra=
tiari valeam in secula seculorum. Amen.
¶Aultre oraison a la benoiste vierge marie.
Ave domina sancta maria mater dei regina
celi porta paradisi domina mundi singula
ris pura tu es virgo: tu concepisti iesum sine pec=
cato: tu peperisti creatorem et salvatorem mundi
in quo non dubito libera me ab omnibus malis.
¶Aultre oraison.
Sancta maria mater domini nostri iesu chri=
sti in manus filii tui et in tuas commendo
hodie et in hac nocte: et in hac hora sequenti: ani=
mam meam: linguam meam: manus meas: pe=
des meos: et totum corpus meum: et omnes pro
quibus rogare debeo: custodi me domine de tua
sancta gratia et de tuo sancto spiritu et illos: et fac
me per omnia semper obedire mandatis filii tui &
et tuis: et a te nunquam in perpetuum seperari. Per
eundem christum dominum nostrum. Amen.
Sancta maria mater dei ora pro nobis pecca
toribus nunc et in hora mortis nostre. Amen.

Finis.

(2 lines blank) //

f.L8v°/Sensuit une table de ce qui est contenu par ordre en ces
presentes heures. Et premierement.
Ung Kalendrier selon ledit usaige.
Les quattres evangilles.
La passion nostre seigneur.
Les heures nostre dame tout au long sans riens requerir.
Avec les heures de la croix et du sainct esperit.
Les sept pseaulmes letanies et les oraisons.
Vigiles a ix. pseaulmes et a .ix. lecons.
Oraison a dire en passant par ung cimetiere pour les trespasses. Auete omnes.
Antienne et oraison de la trinite.
Oraison a dieu le pere. ¶ A dieu le filz.
Oraison a dieu le saint esperit.
Oraison de la saincte face nostre seigneur.
Obsecro te domina. O intemerata.
Devote contemplation de la benoiste vierge marie.
Stabat mater dolorosa.
¶ Suffrages acoustumes de mettre en heures
de plusieurs sains et sainctes comme on peut trouver
en ces presentes heures : tant en latin comme
en francoys lesquelles sont profitables a dire a che=
cun bon crestien qui seroient trop lons a nommer.
Les heures de la conception nostre dame.
Les graces sainct loys.
Cinq belles oraisons que sainct iehan fist en lhonn=
neur de la vierge marie tresutiles a ceulx qui de=
votement les diront.

¶ Les presentes heures a lusaige de Romme
tout au long sans rien requerir Avec les grans
suffrages ont este nouvellement imprimees a Pa=
ris.
Laus deo. //

TOP

©CHD Erik Drigsdahl 2002 - Last updated 22.02.2002