Psalterium, Bruges and Ghent c.1520-1525
Copenhagen KB CMB Ms.GkS 1605 4°
|
|
Franciscan Psalter in Latin Psalterium, Bruges and Ghent c.1520-1525 Copenhagen KB CMB Ms.GkS 1605 4° |
GKS 1605 4° Psalterium (Ghent and Bruges c.1520/1525)
320ff. Probably written by the Bruges scribe Anthonius van Damme, who was a master in imitating Italian humanistic script. Illumination by the so-called "Master of the Life of David in the Grimani Breviary", mainly active in Ghent, and stylistically a follower of Gerard Horenbout.
Prov.: Once found in an ancient cupboard in the Royal collections at Rosenborg Castle; Transferred to the Royal Library in 1781. The psalter is beyond doubt connected with King Christian II's marriage with Elizabeth (1501-1526), daughter of Duke Philip "the Handsome" of Austria (1478-1506) and his wife Joanna of Castile, thus granddaughter of Maximilian I and Mary of Burgundy, and sister to the future Emperors Charles V. and Ferdinand I. She was born in Brussels and raised in Belgium. Elizabeth supported Martin Luther and was inspired by his writings. She died in Ghent in 1526, only 25 years old, exhausted by the constant travelling with her exiled husband, to whom she was honestly devoted. It was probably Elizabeth who ordered the psalter, and gave the instructions for its unusual contents with Lutheran tendencies. It may originally have been intended for her elder brother Charles (born 1500) cf. the miniature on folio 46, but it is questionable if it ever came in his possession (he was elected German Emperor in 1519 and crowned in Aachen 1520). Elizabeths mother, the now mentally handicapped Joanna, in Spain called "La Loca", did also own a small Book of Hours illuminated in the same workshop in Ghent (London, British Library Add.ms.18852. Cf. Thomas Kren: Renaissance Painting in Manuscripts, 1983, Cat.no.7, p.59-62. The traditional early dating of this manuscript (1496-1506) is no longer acceptable, the arms of her husband is no proof that he still was alive, and the architectural borders are of a much later date).
Bibl: C.Bruun, 1889, s.291; Fr.Winkler: Die Flämische Buchmalerei, Berlin 1925 p.175; E.Jørgensen p.213; Gyldne Bøger, 1952, cat.no.161;
| KALENDARIUM | |
| f.1v | Januarius |
| f.2 | Aquarius |
| f.2v | Februarius |
| f.3 | Pisces |
| f.3v | Martius |
| f.4 | Aries |
| f.4v | Aprilis |
| f.5 | Taurus |
| f.5v | Mayus |
| f.6 | Gemini |
| f.6v | Junius |
| f.7 | Cancer |
| f.7v | Julius |
| f.8 | Leo |
| f.8v | Augustus |
| f.9 | Virgo |
| f.9v | September |
| f.10 | Libra |
| f.10v | Oktober |
| f.11 | Scorpio |
| f.11v | November |
| f.12 | Sagittarius |
| f.12v | December |
| f.13 | Capricorn |
| f.13v | blank |
| AUGUSTINUS: DE LAUDE PSALMORUM | |
| f.14 | Beatus Augustinus episcopus de laude et utilitate psalmorum sic dicit: Canticum psalmorum carmen electum est apud deum ... |
| f.14v | / |
| f.19 | /quinquagena in presentiam : scilicet in: Psalmus. Miserere mei deus . terminatur : Secunda in iusticia. scilicet in: Psalmus. Misericordiam et iudicium. terminatur : Tertia in laude vite eterne . scilicet in: Psalmus. Laudate dominum in sanctis suis. terminatur ubi dicitur: Omnis spiritus laudet dominum. ->>(11 lines blank)// |
| SPECULUM CONSCIENTIAE The "Mirror of Conscience", based on a number of the articles in Thomas Aquinas Summa Theologie, became widespread under this title with its incorporation in the Hortulus Animae (Strasburg 1498). In GKS 1605 has this relatively short text been given a hitherto unseen importance, both by the allocation of free linespace and by the rich illumination, counting a majority of the large miniatures. In this way has it been turned into an independent work, a kind of predecessor of the later shorter Catechismus. | |
| f.19v | / ->>(17 lines blank) Sequitur speculum conscientie. ¶Decem precepta legis. // |
| f.20 | *Moses returns with the Tablets, to see the people dancing around a golden calf. /[1] Unum cole Deum. In hoc precepto potest quis peccare de fide male sentiendo ydolatrando demones invocan-// |
| f.20v | /do divinando dies vel cerimonias supersticiosas observando. [2] Ne iures vana per eum. In hoc precepto potest quis peccare false iurando vel scienter aliis occasionem dando false iurandi: iuramenta vel vota frangendo deum vel sanctos eius: blasfemando. Contra ipsum murmurando eius beneficia contemnendo : de sua misericordia desperando. [3] Sabbata sanctifices.// [Large spider in the border with only six legs!] |
| f.21 |
/In hoc precepto potest quis peccare dominicam diem vel festa ecclesie servilibus operibus vel peccatis frangendo vel aliis ut frangerent sua dendo vel occasionem dando missam dimittendo loca vel tempora sacra violando . sacramentis vel aliis rebus sacris abutendo actus sui ordinis indigne exequendo. [4] Venerare parentes. In hoc precepto potest quis peccare parentes vel prelatos contemnendo eius non obediendo verba maliciosa contra eos proferendo aut manus in pias // |
| f.21v |
/in eos iniiciendo necessaria eis non ministrando familiam propriam in dei mandatis non erudiendo. [5] Non occides. In hoc precepto potest quis peccare occidendo corpus vel animam : vel consilio vulnerando percutiendo mortem alicuius desiderando. [6] Non mecaberis. In hoc precepto potest quis peccare actum venereum : cum // |
| f.22 |
/soluta vel coniugata puella consanguinea con matre filia spirituali moniali : Contra naturam committendo propriis membris abutendo : se nequiter poluendo in pudicitiam in aspectu tactu : gestu afatu exercendo vel aliis ut facerent sua dendo vel committendo vel occasionem scienter prebendo delectationes ex curiositate et corporis recreatione querendo post nocturnam pollutionem communicando. [7] Non furtum facies. In hoc precepto potest quis peccare furando vel dolo vel // |
| f.22v |
/fraude aliena surripiendo aut retinendo aut empta a predonibus atque inventa propriis dominis non restituendo. [8] Non falsum testimonium dices. In hoc precepto potest quis peccare falsum crimen imponendo diffamando detrahendo susurando. Contra utilitate in proximi mendatium proferendo. [9] Non concupisces uxorem proximi tui. In hoc precepto potest quis // |
| f.23 |
/peccare mulieres concupiscendo cogitationibus libidinosis cum delectatione pernotabile : spacium immorando. [10] Non concupisces rem proximi tui. In hoc precepto potest quis peccare res alienas : perfurtum vel rapinam vel huiusmodi desiderando.// |
| f.23v | ¶ De septem peccatis mortalibus. // [On the Seven deadly Sins] |
| f.24 | *The Sin of Pride. /[1] De superbia. In hoc precepto potest quis peccare dignitatis : honores vel prelationes ap-// |
| f.24v | /petendo inaniter gloriando nimis vel mendaciter se ianctando : se propter inanem gloriam bonum vel propter pecuniam simulando quod est ypocrisis : Contra veritatem pertinaciter contendendo : nimis de se presumendo : vel estimando : Et ad ea que sunt supra facultatem suam se ingerendo. Alios contemnendo : iudicando : scandalizando et ad peccatum pertrahendo. Et de bonis spiritualibus : corporalibus : et temporalibus : et temporalibus nequaquam, deo gratias referendo. // |
| f.25 | *Sin of Covetousness and Greed. [A marvellously vivid allegory on greed probably inspired by the painting by Quentin Massys of a Banker and his Wife from 1514 (Musee du Louvre)] /[2] Secundo. De avaricia. In hoc potest quis peccare : rapiendo . usurpan-// |
| f.25v | /do : vastando : symoniam committendo : ad usuram commodando : calumniando : fraudando : ludendo : retinendo que sua non sunt.// |
| f.26 | *Sin of Lust. [Joseph fleeing from the Wife of Potiphar] /[3] Tertio : De luxuria. In hoc potest quis peccare : ut supra in // |
| f.26v | /sexto precepto continetur. // |
| f.27 | *Sin of Anger. (A quarrel among four men playing cards) /[4] Quarto : De ira. In hoc potest quis peccare : odiendo : maledicendo : blas-// |
| f.27v | /phemando : vituperando : ut supra in quinto precepto, etcetera.// |
| f.28 | *Sin of Gluttony. (An excessive dinner) /[5] Quinto : De gula. In hoc potest quis peccare : in quantitate vel qualitate ex quo // |
| f.28v | / sequitur ebrietas vel incontinentia in modo sumendi : cum nimia aviditate : in ieiuniorum fractione : et lacticinorum diebus prohibitis comestione.// |
| f.29 | *Kain slaying Abel (Sin of Envy) [6] Sexto : De invidia. In hoc potest quis peccare : de prosperis proxi-// |
| f.29v | /mi dolendo : et de adversis gaudendo : unde sequitur murmuratio : susurratio : detractio et plura alia mala.// |
| f.30 | *Achab kills Naboth. (Sin of Sloth, from I.Regum cap.21). /[7] Septimo : De accidia. In hoc potest quis peccare : per negligentiam // |
| f.30v | /horas dimittendo vel dividendo : vel distracte dicendo : in oratione : misse auditione atque predicationis : communione : gratiarum actione votorum simplicium : vel solemnium impletione : in confessione negligenter se habendo circa dispositionem conscientie : vel circa paternam : vel fraternam correctionem : Operum misericordie adimpletionem : circa malam custodiam sensuum. Ex quibus omnibus sequitur in spiritualibus contristatio : in oratione frigiditas : in adversis nimia impatiencia et desperatio.// |
| f.31 |
¶De articulis fidei in primo precepto dictum est. ¶De quinque sensibus. Visus : auditus : Odoratus : gustus : tactus : In his potest quis peccare : dimittendo illos sine custodia laxis habemus discurrere per sua oblecta : in illis se nimium oblectando : Et potius illis ad turpissimas voluptates que sunt incentiva : malorum abutendo : quam ad dei laudem et gloriam ad quas precipue nobis a deo dati sunt bene utendo.// |
| f.31v | Blank |
| f.32 | *The Seven Acts of Mercy. (Combined in one scene with the feeding of the hungry prominent in the foreground) [Cf. the Miniature in Brussels Ms.9296 f.1, showing Margaret of York at the seven acts of mercy divided in compartments (Delaissé, Mittelalterliche Miniaturen, 1959, No.46] /De .vij. operibus misericordie que corpori atribuuntur. Pascere esurientem : // |
| f.32v | / Potare sitientem : Vestire nudum : Hospitare peregrinos : Visitare infirmos : Redimere captivos : Humare mortuos.// |
| f.33 | *The Spiritual Acts of Mercy. (Combined in one scene with consolation of ignorants prominent in the foreground) /Opera misericordie spiritualia. Docere rudes : Consulere ignoran-// |
| f.33v |
/tibus : Corrigere errantes. Consolari tristis. Orare pro inimicis : Remittere iniurias : Patienter pati molestos. In illis et in istis potest quis magis et minus peccare : secundum conditionem : etatem : fortunas : facultates : habitum : sexum : et professionem atque artem : et sic e converso magis aut minus mereri. Virtutes theologice. Fides Spes : Charitas. Virtutes cardinales. Prudentia : Magnanimitas : Continentia : Justicia. In his potest quis peccare : per ignaviam et neglegentiam : non eas in animo habituando : neque ipsis ut decuit utendo in omni vita.// |
| f.34 | *Seven Gifts of the Holy Spirit. (Moses and Aron in the Tabernacle, Cf. Numeri, 20, 6-12) /Septem dona spiritus sancti. Timor : pietas : consilium : sapientia : // |
| f.34v | /scientia : magnanimitas : intellectus. In his potest quis peccare : non utendo his donis contra surrepentes cogitantes malas : iuciaque insurgentia : et insultantia. Sed potius annis que a deo sibi adtutelam contra hostes tradita fuerant imbecillibus hostibus se dedidit.// |
| f.35 | *The Seven Holy Sacraments. (Depicted in seven compartments, with the institution of matrimony on top) /Septem sacramenta ecclesie. In his potest quis peccare : non habendo ea // |
| f.35v | /in ea reverentia et devotione que decet christianum virum : Et sunt hec que sequuntur: Baptismus . Confirmatio . Communio . Ordo sacer . Penitentia . Matrimonium . Extrema unctio.// |
| ORATIONES DIVERSE (Sacramental Prayers) | |
| f.36 | Quando elevatur corpus domini. Te Deum laudamus |
| f.38 | *S.Bonifacius pope. Oratio Bonifacii pape: Deus qui pro redemptione mundi. |
| f.39 | *S.Anselm of Canterbury. Oratio sancti Ancelmi: Domine ihesu xpriste deus meus si feci peccatum // |
| f.39v | /per quod essem reus tuus nunquid tibi facere potui q' non essem affectus tuus : Si mihi puritatem meam a demi nunquid misericordiam tuam peremi : Verum est domine qz conscientia mea meruit damnationem non presentia mea sufficit ad satisfationem sed misericordia tua superat omnem offensionem. Parce ergo mihi domine qz non est impossibile tue potentie nequam indecens tue clementie neque insolitum tue iustitie. Ergo bone iesu per tuam misericordiam esto mihi iesus. Quidem enim iesus nisi plasmator nisi salvator nisi redemptor. O bone iesu per te plasmatus suum per te redemptus sum per te salvatus sum. Ergo bone iesu quie plasmati non peream qui me redemisti non me condempnes qui me creasti tu // |
| f.40 | / a bonitate non pereat opus manum tuarum mea iniquitate. O bone iesu : Rogo queso anhelo suspiro ne pereat quod tua fecit omnipotens divinitas . recognosce igitur in me quid tuum est et absterge quid alienum est. O bone iesu noli cogitari malum meum nt? obliviscaris bonum tuum : et si ego commisi unde me damnare debes tu vero domine non amisisti unde salvare soles. Et si secundum iusticiam tuam damnare me ms? ad tuam piissimam misericordiam. O bone iesu apello que superexaltat iudicium tuum. Ergo queso miserere mei secundum magnam misericordiam tuam. Amen.// |
| f.40v | /¶ Quando dicitur pax domini: Pax domini nostri ihesu xpristi et virtutes passionis eius et signum sancte crucis et integritas beatissime virginis marie et benedictio omnium sanctorum et custodia angelorum nec non suffragia omnium electorum sint inter me et omnes inimicos meos visibiles et invisibiles in ora mortis mee. Amen. Agnus dei qui tollis peccata mundi miserere nobis. Agnus dei qui tollis peccata mundi miserere nobis. Agnus dei qui tollis peccata mundi dona nobis pacem. Paulisper ante communionem: Domine ihesu xpriste rex glorie que tue ineffabili bonitate permittis te a me // |
| f.42 | /
pignus datur alleluia. V. Panem celi dedit eis alleluia. R. Panem angelorum manducavit hodie alleluia. Oratio. Deus qui nobis sub sacramento mirabili passionis tue memoriam reliquisti tribue quesumus ita nos corporis et sanguinis tui sacra misteria venerari ut redemptionis tue fructum in nobis iugiter sentiamus. Qui vivis. ¶ Oratio post communionem: Omnipotens sempiterne deus ihesu xpriste domine esto propitius peccatis meis per assumptionem corporis et sanguinis tui tu enim loquens dixisti. Qui manducat meam carnem et bibit meum sanguinem in me manet et ego in eo ideo te suplex deprecor ut in me cor mundum crees. Et spiritum rectum in visceribus meis innoves et spiritu principali me confir-// |
| f.42v | /mare digneris atque ab omnibus insidiis diaboli ac viciis emundes ut gaudiorum celestium merear esse participes. Qui vivis etc. [Hymnus.] Ave maris stella dei mater alma atque semper virgo felix celi porta. Sumens illud ave gabrielis ore funda nos in pace mutans nomen eve. Solve vincla reis profer lumen cecis mala nostra pelle bona cuncta posce. Monstra te esse matrem sumat per te preces qui pro nobis natus // |
| f.43 | /tulit esse tuus. Virgo singularis inter omnes mitis nos culpis solutos mites fac et castos. Vitam presta puram iter para tutum ut videntes iesum semper colletemur. Sit laus deo patri summo christo decus spiritui sancto trinus et honor unus. V. Ave maria gratia plena. R. Dominus tecum. Oratio. Deus qui de beate marie virginis utero verbum tuum angelo nunciante carnem suscipere voluisti : presta supplicibus tuis ut qui vere eam dei genitricem credimus eius apud te intercessionibus adiuvemur. Per eundem christum dominum nostrum. Amen.// |
| f.43v | Blank |
| MEMORIE SANCTORUM | |
| f.44 | *St. James the Major /De sancto Jacobo. antiphona. O Lux et decus hyspanie sanctissime iacobe que inter apostolos primatus // |
| f.44v | /tenes primus eorum martyrio laureatus. O singulare presidium qui meruisti videre redemptorem nostrum adhuc mortalem adhuc in deitate transformatum exaudi preces servorum tuorum et intercede pro nostra salute omniumque populorum: alleluia. V. Ora pro nobis beate iacobe. R. Ut digni efficiamur promissionibus christi. Oremus. Oratio. Esto domine plebi tue sanctificator et custos ut apostoli tui iacobi munita presidiis et conversatione tibi placeat et secura deserviat. Per christum dominum nostrum. amen. // |
| f.45 | *St.Benedict abbot /De sancto Benedicto. antiphona. Hic vir despiciens mundum et terrena triumphans // |
| f.45v | /divitias celo condidit ore manu. V. Amavit eum dominus et ornavit eum. R. Stolam glorie induit eum. Oremus. Oratio. Intercessio nos quesumus domine beati benedicti abbatis commendet ut quod nostris meritis non valemus eius patrocinio asacamur. Per christum dominum nostrum. Amen. // |
| f.46 | *Guardian Angel with kneeling Duke A young unidentified prince, richly dressed and wearing the collar of the Golden Fleece, is kneeling before an alter, with a guardian angel standing in front, as intermediary between the prince and Christ on the cross appearing on the altar as in a vision. It is not a naturalistic portrait, and in the absense of any heraldic devises can we only guess about the intended identity of the young Duke. Three possible candidates are Duke Philip of Austria (1478-1506), the deceased father of Elizabeth Queen of Denmark (he died when she only was five years old and would then be portrayed in memoriam), or one of her two brothers: Charles (born 1500 in Ghent) or Ferdinand (born 1503 in Spain). /Commemoratio angeli custodis. Angele qui meus es custos pietate super-// |
| f.46v | /na me tibi commissum serva defende guberna. Vs. Gloriosus apparuisti in conspectu domini. R. Propterea decorem induit te deus. Oremus. Oratio. Deus cuius divina providentia humano generi angelica subsidia ministrat presta quesumus ut angelum mee custodine deputatum valeam venerari et eius semper protectione defendi. Per christum dominum nostrum. Amen. // |
| f.47 | *All Saints kneeling around God the Father. Commemoratio omnium sanctorum. Angeli archangeli throni et domina-// |
| f.47v | /tiones principatus et potestates virtutes cherubim et seraphim patriarche et prophete sancti legis doctores apostoli omnes xpristi martires sancti confessores virgines domini anachorite sanctique dei omnes intercedite pro nobis. V. Eterna fac cum sanctis tuis domine. R. In gloria munerari. Oremus. Oratio. Conscientias nostras quesumus domine visitando purifica ut veniens dominus noster iesus christus filius tuus cum omnibus sanctis paratam sibi in nobis inveniat mansionem. Qui tecum vivit et regnat in unitate spiritus sancti deus. Per omnia secula seculorum. Amen. // |
| f.48 | /Gratias tibi ago domine sancte pater omnipotentens eterne deus qui me dignatus es in hac preterita nocte custodire per tuam sanctam piam et magnam misericordiam et deprecor clementiam tuam concede mihi hunc diem sic peragere in tuo servitio sancto eum humilitate et discretione quatenus servitus mea complaceat tibi. Per christum dominum nostrum. Amen. // |
| f.48v | Blank (unwritten) |
| PSALTERIUM DAVITICUM | |
| f.48' | *stub. (a leaf missing with psalm 1: Beatus vir, and beginning of psalm 2: Quare fremuerunt) [The reason for removing this leaf was probably that it contained an indication of its original owner] |
| f.49 | /Ego autem constitutus sum rex [Ps.2,6] (Psalterium Daviticum in numerical sequence with the Vulgata tituli, followed by the Cantica Ecclesie as in a Roman Psalter) |
| 264v | Psalter explicit |
| SEPTEM PSALMI PENITENTIALES ET LITANIE | |
| f.265 | Incipiunt septem psalmi penitencie. |
| f.274v | Letanie. [The Litany is a standard Roman/Franciscan litany as in use around 1500, customized with addition of a few local saints] |
| f.275 | ->>petre, paule, andrea, iacobe, iohannes, philippe, iacobe, bartholomee // |
| f.275v | /mathee, symon, thadee, mathia, barnaba, luca, marce, omnes... Omnes sancti innocentes Stephane, laurenti, vincenti, fabiane, sebastiane, adriane, georgi, quintine // |
| f.276 | /iohannes et paule, gervasi et prothasi, cosme et damiane, omnes sancti martyres... Silvester, gregori, martine, augustine, ambrosi, iheronime, nicolai, bonaventura, remigi, iuliane, ludovice, eligi, egidi, benedicte, anthoni, anthonio de padua // |
| f.276v | /omnes sancti pontifices et confessores, omnes sancti doctores ... francisce, dominice, bernardine, omnes sancti monachi et heremite, omnes sancti sacerdotes et levite... Anna, maria magdalena, maria egypciaca, agnes, lucia, cecilia, agatha, catherina, barbara // |
| f.277 | /clara, elyzabeth, godeleva (NB!), ursula, scolastica, apollonia, brigide, caritas, fides, spes, omnes sancte virgines...// |
| OFFICIUM DEFUNCTORUM | |
| f.284 | Incipiunt vigilie mortuorum. (Use of Rome: Franciscan). |