CHD Tutorial on Books of Hours
Officium de Sancto Spiritu - 13th Century Prototype
The Murthly Hours

|Calendars||CHD Guides||Books of Hours||Tutorial|


National Library of Scotland Ms.21000 The Murthly Hours Online Facsimile.

Officium de sancto Spiritu. A 13th Century prototype
This ancient votive office for the Holy Spirit precedes the later well known short Hours of the Holy Spirit. The combination of the Hours of the Holy Spirit and of the Cross in Books of Hours did not occur before the second half of the 14th century. The short Hours of the Cross in their later form was not generally accepted in English monastic use until the later half of the century (Tolhurst, 1942, p.130). Before this do we in multiple devotional books find an ancient version of a special private votive Office for the Holy Spirit of a liturgical form, composed around the famous 9th century hymn Veni creator spiritus, in this case with a single psalm at each hour, followed by a chapter with response, and a collect. Many of the elements from this prototype did survive elsewhere in later Books of Hours, after its replacement by the short hours. The entire hymn Veni creator spiritus (by Dreves attributed to Rabanus Maurus, Analecta Hymn. 50, p.180) was placed as a special commemoration for the Holy Spirit among the suffrages, and the first stanza of the hymn was placed at the small hours in the Hours of the Virgin. The collects were added to the collects for the Virgin as a supplement, together with a collect for all saints. This partly explains the origin and composition of the collects in the Hours of the Virgin. The sequence of the collects to the Holy Spirit in this early office from the Murthly Hours (Paris c.1285?) is found in a similar position in many Hours of the Virgin from the 14th century in France, with a few exceptions or changes. The sequence is:

  1. Lauds: Deus qui corda fidelium
  2. Prime: Deus cui omne cor patet
  3. Terce: Deus qui apostolis tuis
  4. Sext: Assit nobis quesumus domine virtus
  5. None: Mentibus nostris quesumus
  6. Vespers: Da quesumus ecclesie tue misericors (In the Hours of the Virgin replaced by: Deus qui corda fidelium)
  7. Compline: Ure igne sancti spiritus
Most of these collects had already found a function among the prayers following the Penitential Psalms, and had long been included in the Office of the Dead.

On the Murthly Hours, The National Library of Scotland Ms.21000, see:
John Higgitt: The Murthly Hours. Devotion, Literacy and Luxury in Paris, England and the Gaelic West. The British Library and University of Toronto Press, London 2000.
(Including a CD-Rom with a complete digital facsimile of the Murthly Hours, from which this transcription has been made). The links below are to the facsimile provided by The National Library of Scotland.

f.109Ad Matutinum.
Domine labia mea [aperies]. Et os meum annunciabit laudem tuam.
Deus in adiutorium meum intende. Domine ad ad-//
f.109viuvandum me festina. Gloria patri. Sicut erat.
[Invitatorium.] Spiritus domini replevit orbem terrarum. Venite adoremus.
Psalmus. [Ps.94] Venite exultemus. [ut supra, ad matutinum de beate M.V.]
[Hymnus.]
Veni creator spiritus
mentes tuorum visita
imple superna gratia
que tu creasti pectora.
Qui paraclitus deceris
donum dei altissimi
fons vivus ignis ca-//
f.110ritas et spiritalis unctio.
Ut septi formis munere
dextre dei tu digitus
tu rite promissum
patris sermone ditans guttura.
Accende lumen sensibus
infunde amorem cordibus
infirma nostri corporis
virtute firmans perpeti.
Hostem repelles longius
pacem que dones
protinus ductore sic te pre-//
f.110vvio vitemus omne noxium.
Per te sciamus da prin
noscamus atque filium
te utriusque spiritum
credamus omni tempore.
Dudum sacrata pectora
tua replesti gratia
dimitte nunc peccamina
et da quieta tempora.
Sit laus patri
cum filio sancto
simul paraclito
nobisque mittat filius
carisma sancti spiritus. Amen. [Hymn repeated at the following hours]
Antiphona. O sapientia. Psalmus. //
f.111/Beatus vir qui non abiit in consilio ...[Ps.1] ... ->>dabit in tempo-//
f.111vre suo. Et folium eius non defluet : ...[Ps.1] ...->>iustorum et iter //
f.112/ impiorum peribit. Gloria patri. Sicut. [Antiphona.]
A sapientia* que ex ore altissimi prodisti
attingens a fine usque ad finem .
fortiter disponitque omnia suaviter
veni ad docendum nos viam prudentie.
Identical with "O Sapientia", the first of the famous great O anthems in Advent sung at Magnificat from 16th December. The initial A (for O) might be a misunderstanding by the illuminator.
Versus. Confirma hoc deus quod operatus es in nobis.
A templo tuo quod est in ierusalem. Pater [noster]. Et ne [nos].
Iube domine benedicere.
[Benedictio.] Spiritus sancti gratia illumet corda et corpora nostra. Amen.
Lectio.i.//
f.112v/Sancte spiritus paraclite qui super filium in specie columbe
et super apostolos in linguis igneis descendisti .
tu idem vivificator et consolare nos . servos tuos .
ut caritas desideriis expeditius . tibi casto corpore serviamus.
Tu autem domine. Deo gratias.
Responsorium.
Apparuerunt apostolis dispertite lingue tamquam ig-//
f.113/nis . seditque supra singulos eorum spiritus sanctus.
Versus. Loquebantur variis linguis apostoli magnalia dei. *Seditque.
Iube domine [benedicere].
[Benedictio.] Splendor lucis eterne illuminet nos sine fine. Amen.
Lectio.ii.
Sancte spiritus paraclite qui merentibus
et lugentibus apostolis missus es
ut xpi tropheum per totum mundum veherent.
Tu verus merentium consolator et fortis
laborantium adiutor omnem tri-//
f.113v/stitiam cordis nostri sicut scis et vis
transfer in gaudium vere leticie
et fac nos casto corde ore
opere xpi vestigia imitari .
ut confiteamus eum corde . voce . et ore .
ut ipse secundum promissum suum .
confiteantur nos coram patre suo qui est in celis.
Tu autem domine. Deo gratias.
Responsorium. Advenit ignis divinis non comburens sed illuminans.
Et tribuit eis carismatum //
f.114/dona.
Versus. Invenit eos concordes in caritate . et illustravit eos mundans divinitas deitatis. *Et tribuit.
Iube domine. [Benedictio.]
Intus et exterius nos purget spiritus almus. *Quoniam.
Lectio iii.
Sancte spiritus paraclite qui a patre filioque procedis .
veni pectora servorum tuorum penetra
et tui amoris in eis ignem accende .
tu fons sapientie tribue nobis carismatum dona
ut tua eruditi sapientia xpi //
f.114v/ predicemus magnalia. Tu autem. Deo gratias.
Responsorium.
Spiritus sanctus a throno procedens
pectora apostolorum invisibiliter penetravit
novo sanctificationis signo .
ut in ore eorum omnium genera nascerentur linguarum.
Versus.
Advenit ignis divinus non comburens
sed illuminans et tribuit eis carismatum dona.
*Ut in ore. Gloria patri et filio et spiritu sancto. *Ut in ore.
[Canticum.] Te deum laudamus. // [ut supra]
f.115/[V.] Emitte spiritum tuum et creabuntur.
[R.] Et renovabis faciem terre.
Ad Laudes.
Deus in adiutorium. Domine ad ad[iuvandum]. Gloria patri. Sicut.
[Ant.] Veni sancte spiritus.
[Psalmus. Ps.14]
Domine quis habitabit in tabernaculo tuo ...->>in lingua sua.//
f.115v/Nec fecit proximo ... [Ps.14]...->>Qui facit hec non mo-//
f.116/vebitur in eternum. Gloria patri.
Antiphona.
Veni sancte spiritus reple tuorum corda fidelium
et tui amoris in eis ignem accende qui per diversitatem
linguarum multas gentes in unitatem fidei congregasti. [Repeated at the following hours]
Capitulum.
Disseminabatur verbum per universam videam discipuli
autem replebantur gaudio magno spiritu sancto. Deo gratias.
Responsorium. Emitte spiritum tuum et creabuntur. *Et reno[vabis]. Oremus.
Oratio. Deus qui corda //
f.116vfidelium sancti spiritus illustratione docuisti .
da nobis in eodem spiritu recta sapere
et de eius semper consolatione gaudere
per xpm dominum nostrum.
Benedicamus domino. Deo gratias.

Ad primam.
Deus in adiutorium. Domine ad ad[iuvandum]. Gloria patri. Sicut.
[Hymnus.] Veni creator spiritus. Ant. Veni sancte spiritus.
[Psalmus. Ps.53] Deus in nomine tuo salvum me fac et in virtute tua iu-//
f.117/dica me. ... [Ps.53]->>et in veritate tua disperde illos. //
f.117v/Voluntarie sacrificabo tibi : ...[Ps.53] ->despexit oculus meus. Gloria patri. Sicut.
Antiphona. Veni sancte spiritus [ut supra].
[Capitulum.]
Tres sunt qui testimonium dant in celo .
pater et filius et spiritus sanctus .
hii tres unum sunt. Deo gratias.
Responsorium. Verbo domini celi firmati sunt.
Et spiritu oris //
f.118/ eius omnis virtus eorum.
Gloria patri et filio et spiritu sancto.
Verbo domini.
Spiritus domini replevit orbem terrarum.
Et hoc quod continet omniam scientiam habet vocis. Oremus.
Oratio.
Deus cui omne cor patet et omnis voluntas loquitur
et quem nullum latet secretum purifica
per infusionem sancti spiritus cogitationes cordis nostri
ut te perfecte diligere et digne laudare //
f.118v/mereamur. Per dominum nostrum.
Benedicamus domino. Deo gratias.

Ad tertiam.
Deus in adiutorium. Domine ad ad[iuvandum]. Gloria patri. Sicut.
[Hymnus.] Veni creator spiritus. Ant. Veni sancte spiritus.
Psalmus. [Ps.69]
Deus in adiutorium meum intende . domine ad adiuvandum me festina.
Confundantur et revereantur . qui querunt animam meam. //
f.119/Avertantur retrorsum et erubescant ...[Ps.69] ->>deus adiuva me.//
f.119v/Adiutor meus et liberator meus es tu domine ne moreris. Gloria patri. Sicut.
Antiphona. Veni sancte spiritus.
Capitulum.
Apparuerunt apostolis dispertite lingue tanquam ignis
seditque supra singulos eorum spiritus sanctus. Deo gratias.
Responsorium.
Spiritus domini replevit orbem terrarum.
Et hoc quod continet omniam sententiam habet vocis.
Gloria patri et filio et //
f.120/spiritu sancto. *Spiritus domini.
Versus. Repleti sunt omnes spiritu sancto.
Et reperunt loqui. Oremus. [Oratio.]
Deus qui apostolis tuis sanctum dedisti spiritum
concede plebi tue pie peticionis effectum
ut quibus dedisti fidem largiaris et pacem.
per dominum nostrum.
Benedicamus domino. Deo gratias.

Ad sextam.
Deus in adiutorium. Domine ad ad[iuvandum]. Gloria patri. Sicut.//
f.120v[Hymnus.] Veni creator spiritus. Ant. Veni sancte spiritus.
Psalmus. [Ps.86] Fundamenta eius in montibus ...->>fuerunt illic.//
f.121Nunquid syon ... ->Sicut letantium omnium nostrum habitatio est in te. Gloria patri. Sicut.
Antiphona. Veni sancte spiritus. Capitulum.
Raritas* dei diffusa est in cordibus nostris // *[recte: Caritas?]
f.121vper spiritum sanctum qui datus est nobis. Deo gratias.
Responsorium. Repleti sunt omnes spiritu sancto. Repleti sunt.
Versus. Loquebantur variis linguis apostoli. Magnalia dei. Oremus. Oratio.
Assit nobis quesumus domine virtus spiritus sancti que et corda nostra clementer expurget et ab omnibus tue-//
f.122atur adversis. Per dominum.
Benedicamus domino. Deo gratias.

Ad nonam.
Deus in adiutorium. Domine ad adiuvandum. Gloria patri. Sicut.
[Hymnus.] Veni creator spiritus. Ant. Veni sancte spiritus.
[Psalmus. Ps.92] Dominus regnavit decorem ...
f.122v->>Testimonia tua credibi-//
f.123lia facta sunt nimis : domum tuam decet sanctitudo domine in longitudinem dierum. Gloria patri. Sicut.
Ant. Veni sancte spiritus reple. [Capitulum.]
Repleti sunt omnes spiritu sancto et ceperunt loqui pro ut spiritus sanctus dabat eloqui illis. Deo gratias.
Responsorium. Loquebantur variis linguis apostoli. Magnalia dei.
Gloria patri et filio et spiritui sancto. Versus.//
f.123vEmitte spiritum tuum creabuntur et renovabit faciem terre. Oremus. Oratio.
Mentibus nostris quesumus domine spiritum sanctum benignus infunde cuius providentia conditi sumus et sapientia gubernamur. Per dominum nostrum.
Benedicamus domino. Deo gratias.

Ad vesperas.
Deus in adiutorium. Domine ad adiuvandum. Gloria patri. Sicut.//
f.124[Hymnus.] Veni creator spiritus. Ant. Veni sancte spiritus.
Psalmus. [Ps.127] Beati omnes qui timent domini : qui ambulant in viis eius ...
f.124v->>pacem super israel. Gloria patri. Sicut. Ant. Veni sancte spiritus.
[Capitulum.] Factus est repende de celo sonus ad venientis spiritus vehementis et replevit totam do-//
f.125mum . ubi erant sedentes. Deo gratias.
Hymnus. Veni creator spiritus. V. Emitte spiritum tuum et creabuntur. Et renovabis faciem terre.
Ant. O rex. [Canticum.] Magnificat anima mea.
Antiphona. O rex domine virtutum qui triumphator hodie super omnes celos ascendisti ne derelinquis nos orphanos sed mitte promissum patris in nos spiritum veritatis. Oremus. [Oratio.]
Da quesumus eccle-//
f.125vsie tue misericors deus ut spiritu sancto congregata hostili nulla tenus incursione turbetur. Per dominum nostrum ihesum christum filium tuum qui tecum vivit et regnat in unitate spiritus sancti deus per omnia secula seculorum. Amen.
Benedicamus domino. Deo gratias.

Ad completorium.
Converte nos. Et averte iram tuam.
Deus in adiutorium. Domine ad ad.//
f.126Gloria patri. Sicut. [Hymnus.] Veni creator spiritus. Ant. Veni sancte spiritus.
[Psalmus. Ps.128] Sepe expugnaverunt ...
f.126v->>super nos benediximus //
f.127vobis in nomine domini. Gloria patri. Sicut.
Ant. Veni sancte spiritus reple tuorum corda fidelium et tui amoris in eis ignem accende qui per diversitatem linguarum multarum gentes in unitatem fidei congregasti.
Versus. Emitte spiritum tuum et creabuntur. Et renovabis faciem terre. Oremus. Oratio.
Ure igne sancti spiritus renes nostros et cor nostrum domine ut tibi casto //
f.127vcorpore serviamus et mundo corde placeamus qui vivis et regnas deus per omnia secula seculorum. Amen.
Benedicamus domino. Deo gratias. (->>8 lines blank)//
|Top of Page||CHD Guides Table of Contents||Tutorial|

© 2003 Erik Drigsdahl & CHD Center for Håndskriftstudier i Danmark
Last update 21/07/2003